Τα Χριστούγεννα, η εορτή της ανάμνησης της γεννήσεως του Ιησού, αποτελεί την μεγαλύτερη γιορτή του Χριστιανισμού. Στις 25 Δεκεμβρίου, σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο, τοποθετείται και το χειμερινό ηλιοστάσιο. Η «γέννηση του Ηλίου», μιας και η στιγμή της μικρότερης ημέρας του χρόνου αρχίζει σταδιακά να μεγαλώνει. Ο Ήλιος σταματάει να χαμηλώνει και ξεκινάει την πορεία του για το πιο ψηλό σημείο του ουρανού νικώντας το σκοτάδι.
Οι αρχαίοι Έλληνες κατά την χειμερινή τροπή του ήλιου γιόρταζαν την γέννηση του Διονύσου. Αυτή η αρχαία Ελληνική γιορτή, είχε επίσης ταυτιστεί και με την γιορτή του Ηλίου, τον οποίο οι αρχαίοι λαοί είχαν θεοποιήσει, κυρίως στο πρόσωπο του Απόλλωνα. Η εορτή αυτή πέρασε αργότερα στην αρχαία Ρώμη με τις δημοφιλείς γιορτές των Σατουρναλίων, προς τιμήν του Κρόνου τον Δεκέμβριο αλλά και της θεάς Δήμητρας και ονομαζόταν λατινικά: « DIES NATALIS INVICTI SOLIS », δηλαδή «Ημέρα του αήττητου ήλιου».
Στους τέσσερις πρώτους αιώνες του χριστιανισμού τα Χριστούγεννα γιορταζόταν μαζί με τα Θεοφάνια. Η καθιέρωση της 25ης Δεκεμβρίου ως ημέρα των Χριστουγέννων έγινε στη Ρώμη από τον Πάπα Ιούλιο Ά (337-352 μ.Χ.) τον 4ο μ.Χ. αιώνα και συγκεκριμένα το 336 μ.Χ., ενώ στη συνέχεια μεταφέρθηκε τόσο στην Ανατολή όσο και στον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο.
Ο Μίθρας ήταν περσικός θεός του φωτός και της σοφίας. Μετά την κατάληψη της Ασσυρίας τον 7ο αιώνα π.Χ. και της Βαβυλωνίας τον 6ο αιώνα π.Χ., ταυτίστηκε με τον θεό του Ήλιου, έτσι λατρεία του Ήλιου αποδιδόταν πλέον σε εκείνον, ως θεού του ουράνιου φωτός. Η ημέρα των γενεθλίων του ήταν τοποθετημένη στις 25 Δεκεμβρίου, γιατί η τύχη του Μίθρα, ως ηλιακού θεού, συνδέθηκε με την τύχη του Ήλιου. Μία ημερομηνία που υιοθετήθηκε αργότερα κι από τους Χριστιανούς με τα γνωστά σε μας Χριστούγεννα.
Ας μην ξεχνάμε πως σε παλιότερες εποχές η ζωή των ανθρώπων ήταν βαθιά δεμένη με την ύπαιθρο και την καλλιέργεια της γης. Έτσι η θρησκεία τους καθρέφτιζε αυτήν ακριβώς την ιδιαίτερη ηλιολατρική σχέση. Οι Αιγύπτιοι στις 25 Δεκεμβρίου εόρταζαν την γέννηση του θεού-ήλιου Όσιρη. Ο αδερφός του Σεθ, μαζί με 72 συνενόχους, αφού τον τοποθέτησαν μέσα σε ένα κιβώτιο τον πέταξαν στα νερά του Νείλου καταλήγοντας στις ρίζες ενός δέντρου στο οποίο η Ίσις, σε κάθε επέτειο της γέννησης του στις 25 Δεκεμβρίου, άφηνε δώρα γύρω από αυτό.
Αντίστοιχα οι Βαβυλώνιοι και οι Φοίνικες ονόμαζαν το θεό, ήλιο Βαάλ, ο οποίος ήταν προστάτης της γεωργίας, της γονιμότητας και των κατοικίδιων ζώων. Οι Πέρσες λάτρευαν τη γέννηση του Αήττητου-ήλιου και θεού Μίθρα Βασιλιά, ενώ οι Βραχμάνοι στην γέννηση του ψάλλουν: «Εγέρσου ω βασιλιά του κόσμου, έλα σε μας από τις σκηνές σου».
Στην χριστιανική παράδοση ο Χριστός, παίρνοντας το μανδύα του «Νοητού Ήλιου», κατέληξε να αντικαταστήσει τις παλαιότερες αυτές μορφές θεοτήτων, οι οποίες ήταν άμεσα συνδεδεμένες με την ύπαιθρο και την καλλιέργεια της γης. Μάλιστα γνωρίζουμε πως σύμφωνα με την ελληνική παράδοση ο Ζευς γεννήθηκε κατά το χειμερινό Ηλιοστάσιο, δηλαδή τελευταίες μέρες του Δεκεμβρίου (ακριβώς όπως ο Διόνυσος, ο Ορφέας, ο Μίθρας, ο Όσιρις και τόσοι άλλοι «μεσσίες») μέσα σε ένα σπήλαιο στο όρος Ίδη της Κρήτης.
Ο Απολλόδωρος μας περιγράφει ότι ο Διόνυσος, Θεός του κρασιού και της αμπελουργίας, γεννήθηκε σε ένα σπήλαιο και στη συνέχεια ο Λυκούργος, γιός του Δρύαντος και βασιλιάς των Ηδωνών Θρακών που κατοικούσαν δίπλα στον Στρυμόνα, τον καταδίωξε:
«Λυκοῦργος δὲ παῖς Δρύαντος, Ἠδωνῶν βασιλεύων, οἳ Στρυμόνα ποταμὸν παροικοῦσι, πρῶτος ὑβρίσας ἐξέβαλεν αὐτόν.»
Τα δε Διονύσια ήταν από τις μεγαλύτερες γιορτές στην αρχαία Ελλάδα προς τιμήν του θεού Διόνυσου. Διακρίνονταν στα Μικρά ή “κατ’ αγρούς” Διονύσια και στα Μεγάλα Διονύσια. Τα Μικρά Διονύσια τελούνταν το μήνα Δεκέμβριο. Σε αυτά γίνονταν συμπόσια με οίνο, μουσική και χορό, δραματικοί αγώνες, δημόσιοι κώμοι, πομπές κανηφόρων και φαλληφορίες με συνοδεία φαλλικών ασμάτων.
Αντίστοιχα η λέξη κάλαντα προέρχεται από τη λατινική «calenda», που σημαίνει αρχή του μήνα και πιστεύεται ότι η ιστορία τους συνδέεται με την Αρχαία Ελλάδα, καθώς τα παιδιά της εποχής εκείνης κρατούσαν ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του θεού Διονύσου. Άλλοτε πάλι κρατούσαν κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο κρεμούσαν κόκκινες και άσπρες κλωστές και το οποίο συνδέονταν με τον ύμνο που έψαλαν τα παιδιά στην αρχαιότητα κατά τα «Πυανέψια» -γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα- περιφέροντας από σπίτι σε σπίτι την «Ειρεσιώνη» -κλαδί ελιάς στολισμένο με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο στο οποίο κρεμούσαν τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς όπως σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά και άλλα- ως μία έκφραση ευχαριστίας για την ευφορία της γης. Όταν τα παιδιά έφταναν στα σπίτια τους τοποθετούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτα του σπιτιού τους μέχρι την ίδια ημέρα του επόμενου έτους, όπου έκαιγαν την παλιά. Αντίστοιχα σήμερα ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δέντρου γίνεται με μόνη διαφορά ότι δεν χρησιμοποιείτε κάποιο κλαδί ελιάς αλλά το έλατο, το οποίο θεωρείται ως ένα από τα ιερά φυτά του Διονύσου Δενδρίτη και παρουσιάζεται σαν θύρσος (διονυσιακό ραβδί) σε νομίσματα και αγγεία του 6ου στα χέρια των Κενταύρων και των Σατύρων. Η φάτνη -ως μία διαδοχή στην παράδοση των Ελλήνων της γεννήσεως του Διός εντός του σπηλαίου στο όρος Ίδη της Κρήτης ή του Διονύσου, όπως προείπαμε, κατά τον Απολλόδωρο- τοποθετείται στην βάση του Χριστουγεννιάτικου δένδρου.
Τέλος το κόψιμο της βασιλόπιτας την πρωτοχρονιά αποτελεί εξέλιξη του αρχαίου Ελληνικού εθίμου του εορταστικού άρτου, τον οποίο προσέφεραν κατά τις αγροτικές γιορτές των Θεσμοφορίων.
Καθίσταται σαφές λοιπόν που οφείλεται το ότι κυρίως οι Έλληνες συγκινούνται τόσο πολύ από την γιορτή των Χριστουγέννων. Εξάλλου το λεγόμενο χριστουγεννιάτικο ρεβεγιόν με τραγούδι, κρασί και χορό κατά την περίοδο των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς οφείλει την ύπαρξή του στην αρχαία ελληνική διονυσιακή κληρονομιά την οποία πολύ όμορφα παρουσιάζει ο ορφικός Άγγελος Σικελιανός -ως ένα είδος προσευχής- στο ποίημά του «Διόνυσος επί λίκνω».
