Η ελληνοπερσική σύγκρουση του 5ου αιώνα π.Χ. υπήρξε η αφορμή, προκειμένου να αναπτυχθεί σε ορισμένους πνευματικούς κύκλους μεταξύ των Ελλήνων μια ενδιαφέρουσα αντίληψη, η οποία αφορά τα σύνορα μεταξύ Ευρώπης και Ασίας ως όρια φυσικής εξουσίας των Ελλήνων και των Περσών αντίστοιχα. Η αντίληψη αυτή είναι ιδιαίτερα εμφανής στον Αισχύλο και τον Ηρόδοτο.
Στους Πέρσες του Αισχύλου μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα θαλάσσια στενά του Βοσπόρου / Ελλησπόντου στέκονται ως μια βασική διαχωριστική γραμμή μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Σ’ αυτό το δράμα η προσπάθεια του Ξέρξη να ζέψει το στενό με ένα είδος θαλάσσιας γέφυρας και να διαβεί από την Ασία στην Ευρώπη, για να την υποτάξει, αποτελεί μια ύβρη, μια παραβίαση των συνόρων που έχουν οριστεί από τους θεούς, για να χωρίζουν τις δύο ηπείρους.[1]Τα δικαιώματα του Ποσειδώνα, το γεωγραφικό δικαίωμα επιβίωσης της Ελλάδος και το όριο ανοχής των ενεργειών του Ξέρξη συνδέονται στον Ελλήσποντο σε μια αδιάσπαστη ενότητα.[2] H μομφή επικεντρώνεται, λοιπόν, ακριβώς στη διάβαση του συνόρου: το φάντασμα του Δαρείου επισημαίνει ότι ο Ξέρξης επέβαλε στο στενό έναν ζυγό ακατανόητο για τον γέρο βασιλιά (στ. 744).
Την ίδια καίρια σημασία ως σύνορο Ευρώπης και Ασίας έχει ο Ελλήσποντος και στον Ηρόδοτο: όπως και στους Πέρσες, έτσι κι εδώ η διάβαση του Ελλησπόντου βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και διαμορφώνεται από την πλευρά της αφηγηματικής τεχνικής σε αποκορύφωμα. Όπως ο Αισχύλος, έτσι και ο ιστορικός καθιστά μεταφυσική την υδάτινη γραμμή και την αφήνει να γίνει στο χώρο των ανθρώπινων πράξεων το σύμβολο των ορίων, τα οποία ξεπέρασε ο Ξέρξης.
Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ Περσίας και Ελλάδας είναι δεδομένη εκ φύσεως και προσδιορισμένη έτσι από την μοίρα, ενώ η υπέρβαση της απαιτεί υψηλότερες δυνάμεις. Η πρώτη προσπάθεια ως γνωστόν αποτυγχάνει, στο περιθώριο γίνονται πολλά παράξενα πράγματα: διεξάγονται βαθυστόχαστες συζητήσεις και ο Αρτάβανος προειδοποιεί τον Ξέρξη πως έχει στο ύδωρ και στην ξηρά, δηλ. εντέλει στην ίδια τη φύση, τους πιο αποφασιστικούς εχθρούς του. Τα παράξενα φαινόμενα (7.37.2, 7.42.2) είναι οι πρώτες προειδοποιήσεις και κατόπιν η φύση ανθίσταται με θύελλες και πλημμύρες (7.34, 7.188, 8.12, 8.37.3, 8.129.2). Ο Αρτάβανος αποδεικνύεται ότι έχει δίκαιο (7.49.1): η φύση είναι εναντίον του Ξέρξη, ο οποίος περιφρόνησε τα όρια της, όπως συμβολίζει με έμφαση και η τιμωρία της μαστίγωσης του Ελλήσποντου από τον Πέρση βασιλιά (7.35). Όταν ο Ξέρξης πατάει τελικά στο έδαφος της Ελλάδας, ένας Ελλησπόντιος τον περνά για τον Δία (7.56) – ένα επιπλέον δείγμα ότι ο Ξέρξης ξεπέρασε τα ανθρώπινα όρια. Γενικά ο γεωγραφικός διαχωρισμός παίζει και στον συνολικό σχεδιασμό των Ιστοριών έναν κεντρικό ρόλο: ο Πέρσης Αρταΰκτης σταυρώνεται κατά χαρακτηριστικό τρόπο εκεί, όπου ο Ξέρξης άφησε να κατασκευασθεί η δυσοίωνη γέφυρα.
Δεν είναι όμως μόνο τα θαλάσσια όρια που χωρίζουν Ευρώπη και Ασία και τις αντίστοιχες σφαίρες επιρροής. Το ίδιο ισχύει και για τα ποτάμια σύνορα. Ο ποταμός Στρυμόνας φαίνεται να αποτελεί για τον Αισχύλο ένα δεύτερο όριο της Ευρώπης απέναντι στην Ασία μετά το κυρίως μέτωπο, που είναι ο Ελλήσποντος.Στους Πέρσες(495 κ.εξ.) είναι το ποτάμι, στο οποίο οι Μήδοι θα γνωρίσουν τον όλεθρο, προσπαθώντας να το περάσουν παγωμένο κατά την ταπεινωτική επιστροφή από την Ευρώπη στην Ασία. Οι περισσότεροι φιλόλογοι θεωρούν ότι τα γεγονότα που περιγράφονται εκεί είναι φυσικώς αδύνατα και ότι το επεισόδιο είναι προφανώς φανταστικό, με σκοπό να τονιστεί η θεϊκή τιμωρία για την ύβρη του Ξέρξη. Η λειτουργία του Στρυμόνα ως δεύτερου ορίου μεταξύ Ασίας και Ευρώπης έχει το παράδοξο αντίστοιχό της στην ασιατικό ήπειρο στον Άλη ποταμό που ποτέ του δε διέσχισε ο μονάρχης-υπόδειγμα του Αισχύλου Δαρείος (864-865). Η σχεδόν μεταφυσική θέση των υγρών ορίων στον Αισχύλο αποδεικνύει ότι η ιστορία του Κροίσου, ο οποίος ηττήθηκε, όταν διέβη τον Άλη ποταμό, πρέπει να είχε κερδίσει συμβολική αξία ήδη πολύ πριν από τον Ηρόδοτο και ότι οι Αθηναίοι ήταν πεπεισμένοι για την ιδέα ενός τέτοιου συνόρου. Παρόμοια ποτάμια σύνορα στον Ηρόδοτο είναι ο ποταμός Αράξης στην αποτυχημένη εκστρατεία του Κύρου ενάντια στους Μασσαγέτες (1.201 κ.εξ.) και ο Ίστρος στην εκστρατεία του Δαρείου εναντίον των Σκυθών (4.89 κ.εξ.).[3] Η διπλή παραβίαση των ορίων που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία (Ελλήσποντος, Στρυμών) οδήγησε τους Πέρσες σε αφανισμό της δύναμής τους. H υπερβολική εδαφική επέκταση της κυριαρχίας τους κατέληξε στην ύβρη εναντίον της φύσης και των θεών και είχε ως αποτέλεσμα τη συντριβή τους.[4]
[1] Βλ. Πέρσες στ. 50, 65-72, 130-132, 721-726, 736, 744-752. Γενικά το μοτίβο του ζεψίματος είναι κεντρικό στους Πέρσες: η προσπάθεια του Ξέρξη να υποδουλώσει την Ευρώπη-Ελλάδα στους Πέρσεςεκφράζεται με μια περίπλοκη εικονοποιΐα ζεψίματος. Εκτός από το ζέψιμο του Ελλήσποντου πβ. και την προσπάθεια ζεψίματος της γυναίκας με τα δωρικά ενδύματα στο όνειρο της Άτοσσας, μητέρας του Ξέρξη. Το όνειρο δείχνει ότι κάθε μια από τις δύο αδερφές του ονείρου (Ευρώπη-Ασία) δικαιούται τη δική της σφαίρα επιρροής ορισμένη από τη μοίρα (186-187) και ότι ήταν λάθος του Ξέρξη που προσπάθησε να τις ενώσει. Μετά την περσική ήττα ακόμη και η Ασία προσπαθεί να απαλλαγεί από το ζυγό της (592-594). Aς σημειωθεί ότι οι δυο γυναίκες του ονείρου της Άτοσσας ερμηνεύτηκαν από τον Paley ως προσωποποιήσεις των Ελλήνων της Ασίας και της Ελλάδας αντίστοιχα, αλλά αφενός δε φαίνεται πιθανό να ήθελε να τονίσει ο Αισχύλος τη δυσμενή θέση των Ελλήνων της Ασίας, αφετέρου το γεγονός ότι ο ποιητής αποκαλεί τις γυναίκες αδελφές από το ίδιο γένος μπορεί να εξηγηθεί από τη γνώση του των γενεαλογιών που έκαναν τους Πέρσες απογόνους του Έλληνα ήρωα Περσέα (Ηρόδ. 7.61. Πβ. Ελλάν. απ. 59-60). Εναλλακτικά μπορούμε να επικαλεστούμε το γεγονός ότι η Ασία και η Ευρώπη θεωρούνταν αδερφές, κόρες του Ωκεανού (Σ Αισχ., Πέρσ. 185). Η εικόνα των δύο γυναικών-αδερφών που συμβολίζουν δύο έθνη ή χώρες μπορεί να παραβληθεί με τις δύο αδερφές που συμβολίζουν την Ιερουσαλήμ και τη Σαμάρεια στο όνειρο του Ιεζεκιήλ. ΣτονΠρομηθέα (734) το όριο Ευρώπης και Ασίας είναι η Μαιώτιδα λίμνη (πβ. Ηρόδ. 4.45 και το ιπποκρατικό Περί αέρων, υδάτων, τόπων 13).
[2] Η ασέβεια απέναντι στον Ποσειδώνα κρύβει ακόμη μια πλευρά σε σχέση με την διάβαση του συνόρου, αυτή της ηπειρωτικής δύναμης που τολμά να δοκιμάσει τις δυνάμεις της στη θάλασσα. Η επακόλουθη θαλάσσια συντριβή στη Σαλαμίνα φαίνεται εδώ να είναι τμήμα της αυτοκαταστροφικής Ύβρεως: η φυσική ακτίνα δράσης μιας ηπειρωτικής δύναμης συμπεριλαμβάνεται στα σύνορα που τέθηκαν στον Ξέρξη.
[3] Ο Κύρος θεωρεί τον εαυτό του ως υπεράνθρωπο ον και εκστρατεύει, μεταξύ των άλλων, και εξαιτίας αυτού του λόγου, εναντίον των Μασσαγετών. Ο Κροίσος είναι αυτός, ο οποίος τον συμβουλεύει εκεί για την αποφασιστική διάβαση του ποταμού, κάτι που κοστίζει στον Κύρο τη νίκη και τη ζωή. Η τιμωρία του ποταμού Γύνδη από τον Κύρο κατά τη διαδρομή προς την Βαβυλώνα (1.189) θυμίζει πολύ τον Ξέρξη και την τιμωρία του Ελλησπόντου.
[4] Πβ. την διώρυγα στον Άθω, την οποία προωθεί ο Ξέρξης από μεγαλοφροσύνη. Η υψηλή ευαισθησία για συνοριακά σημεία εκ φύσεως δεδομένα υπογραμμίζεται επίσης και με την επίπληξη της Πυθίας στην ερώτηση των Κνιδίων, οι οποίοι για την προστασία της χερσονήσου τους από τους Πέρσες ήθελαν να την αποκόψουν εντελώς από τη στεριά (Ηρόδ. 1.174)
