Στην εποχή
Της Δέσποινας Πόταρη, [email protected]
Ο όρος Φιλόσοφος στην Αρχαία Ελληνική παράδοση σημαίνει τον άνθρωπο εκείνον που με την δύναμη και την ορμή του πρωτεργάτη γενεσιουργού Έρωτα εξυψώνει τον λογισμό του στα πανέμορφα πνευματικά ύψη των Ιδεών, εξασκεί το ισχυρό του χάρισμα της νόησης, και έτσι, καλλιεργώντας, σμιλεύοντας και εκλεπτύνοντας την ψυχή του με γνώμονα την Αρετή, οδεύει προς τη Σοφία, τη Σοφία εκείνη που κυβερνά Άνθρωπο και Σύμπαν συνάμα, ενωμένα και αλληλένδετα, σε πορεία κοινή.
Συνεπαρμένος ο Φιλόσοφος από τον θαυμασμό του για τον κόσμο, την φύση, την ίδια την ζωή στο σύνολό της με τα πολυδιάστατα μυστήριά της που με δέος παρατηρεί ολόγυρά του, μα πάνω απ’ όλα ορμώμενος από δίψα και έρωτα για Φως και Γνώση, εξερευνεί μεθοδικά το Σύμπαν που τον περιβάλλει. Μελετά τον ίδιο του τον εαυτό και τα στοιχεία γύρω του, έπειτα τους ανθρώπους, την φύση τους, την ψυχή τους και τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσά τους. Αρχίζει να αναγνωρίζει τους νόμους που διέπουν τα φαινόμενα, να διακρίνει τις βαθύτερες συσχετίσεις μεταξύ τους. Έτσι ανακαλύπτει, με τρόπο μεθοδικό και επιστημονικό, τον εαυτό του. Γυμνάζει τις εγγενείς ιδιότητες και δυνατότητες της φύσης του, ανελίσσοντας την ποιότητα των ψυχικών του ενεργειών. Συνειδητοποιεί τα βαθύτερα νήµατα που συνδέουν τους ανθρώπους και διακρίνει πώς αυτά συνθέτουν την δοµή των κοινωνιών µέσα στις οποίες διάγει το βίο του ως ον πολιτικόν. Με βάση το στεγανό βάθρο του γνώθι σαυτόν συλλαμβάνει σταδιακά τους Νόμους και την Αλήθεια που διέπουν αδιάλειπτα το Σύμπαν συνενώνοντας τα φαινομενικά ανομοιογενή μέρη του σε ένα ενιαίον όλον, και έτσι προοδευτικά επί ίσταται του κόσμου αναγόμενος στην θεώρηση των Πρώτων Αρχών που ορίζουν την λειτουργία της Φύσεως και του Ανθρώπου ως Ένα.
Με τούτο τον τρόπο, αυτή η ανθρώπινη επιστήμη, η επιστήμη των Επιστημών, όπως χαρακτηριστικά την ονόμασε ο Αριστοτέλης, κλειδούχα, τον μεταμορφώνει, τον σμιλεύει, τον εκλεπτύνει και τον ζυμώνει φέρνοντάς τον πιο κοντά στην ευγενή του αλήθεια και φανερώνοντας το πλατύσκαλο προς την ανάβαση – και το επίτευγμα- που ονομάζεται Ελευθερία. Μέσα από την Αγάπη του για τη Σοφία, που συστηματοποιείται µέσω του Λόγου, της Νόησης και της Τέχνης, ο Φιλόσοφος έρχεται να γνωρίσει τη Σοφία της Αγάπης που ως πρωταρχικό συστατικό δομεί το Σύμπαν.
Η Αντίθεση µε το Σήµερα
Είναι φανερό πως αυτή η εκδοχή της Φιλοσοφίας λίγα κοινά έχει µε τη σύγχρονη αντίληψη του φιλοσόφου. Ενώ ο Έλληνας Φιλόσοφος συμβολίζει την καλλιέργεια του Ανθρώπου µε σκοπό την αναγωγή του στην Αλήθεια και την εξύψωση του είναι του, ο «Ευρωπαίος φιλόσοφος» του ∆ιαφωτισµού είναι συνδεδεμένος µε εκείνον το σχολαστικό, κρατικά εκπαιδευμένο, τεχνικά εξειδικευμένο, ποµπώδη και συχνά μονόχνοτο ακαδημαϊκό, που σαν νέος σοφιστής θεωρεί τη γνώση ταξικό προνόµιο και ζήτηµα διπλώµατος επικυρωμένου από κρατικούς φορείς. Ως εκ τούτου, η «φιλοσοφία» στις µέρες µας έχει θεωρηθεί προνόμιο των ολίγων εκείνων ‘γραµµατικών’ που λίγο ως πολύ κατέχουν αναλυτικές πληροφορίες σχετικά µε την ιστορία των ιδεών καθώς και έξυπνα σοφιστικά τεχνάσματα που τους επιτρέπουν να κατασκευάζουν έναν θεωρητικό λόγο, έναν λόγο όµως δίχως ουσία. Έτσι, η Ελληνική Φιλοσοφία έχει στις µέρες µας σχεδόν εκλείψει θεωρούμενη ως ασύνδετη, άσχετη ή ακόμα και άχρηστη μπροστά στην τεχνοκρατική και υλιστική αντίληψη που βλέπει τον κόσµο σαν στίβο απόκτησης χρήµατος, και η οποία έχει παραγκωνίσει σχεδόν ολότελα την αληθινή ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η Επιστροφή στον Ελληνικό Λόγο
Όμως όσο και αν το ευρωπαϊκό «μοντέλο» διαμέλισε τη Γνώση σε κλάδους, μείωσε την Επιστήμη σε τεχνική εξειδίκευση προς όφελος της άμετρης και υβριστικής κερδοσκοπίας, και εκμεταλλεύτηκε την δίψα για γνώση μετατρέποντας την σε εργαλείο έλεγχου του νου των ανθρώπων, η αλήθεια ωστόσο παραμένει πως η αυθεντική, η ουσιαστική σημασία του όρου Φιλόσοφος δεν μπορεί να χωρέσει στο πρότυπο του νέο-σοφιστή-γραμματικού. Το διαπερνά, το υπερχειλίζει, το υπερβαίνει και έρχεται πάλι στο φως να μας υπενθυμίσει ποιοι είμαστε και ποιο το χρέος μας ως ανθρώπων αλλά και ως λαού σε ετούτη την κρίσιμη τροπή της ιστορίας.
Διότι ουδέν ελληνικότερον από την Φιλοσοφία. Η Φιλοσοφία ως τρόπος προσέγγισης της ύπαρξης και θεώρησης του βίου, ως μέθοδος ψυχικής καλλιέργειας, η Φιλοσοφία ως τέχνη ζωής, ανάπτυξη ορθού τρόπου σκέψης και έκφρασης του Νου, η Φιλοσοφία ως κατάσταση ύπαρξης και ως τρόπος ζωής, αποτελεί όχι απλά εφεύρεση των Ελλήνων αλλά, ακόμη και ως τις μέρες μας, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Ελληνικού Νου. Ο ορθός Λόγος και η επιστημονική σκέψη συνεπώς δεν είναι μονάχα δικαίωμα των ολίγων εκείνων κρατικά αναγνωρισμένων που τυγχάνει να κατέχουν ειδικά εκπαιδευτικά πιστοποιητικά εν είδει χάρτου. Είναι τάση εγγενής, κλίση του νου με προοπτική θαυματουργής δυνητικότητος, είναι δικαίωμα αλλά και καθήκον όλων των νοημόνων Ανθρώπων, και πόσο μάλλον των Ελλήνων πολιτών που φέρουν την ιδιότητα της φιλοσοφικής σκέψης ως ψυχική και πολιτιστική τους κληρονομιά.
Έχουμε ένα ανθρωπιστικό καθήκον να καλλιεργήσουμε τον νου μας, τον Λόγο και τις ψυχές μας, αν θέλουμε όχι μόνον να βιώσουμε την ουσιαστική εμπειρία της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και να γευθούμε τους καρπούς της έλλογης Αρετής που κάνουν, όπως σοφά μας εδίδαξε ο Σωκράτης, τον ανθρώπινο βίο βιωτό. Έχουμε καθήκον να γίνουμε Άνθρωποι με την ελληνική σημασία της λέξεως, το οποίο και ίσως τελικά αποτελεί το μοναδικό ουσιαστικό γιατρικό εμπρός στα επικίνδυνα αδιέξοδα στα οποία οδήγησε η αδηφάγος τεχνοκρατία. Στην κρίσιμη εποχή με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι, όπου η υλιστική πλάνη καταρρέει συθέμελα και ο άνθρωπος αισθάνεται την ύπαρξή του απειλούμενη από την υβριστική τυραννία της ασημαντότητας και της ανουσιότητας, η Αρχαία Ελληνική παράδοση έρχεται και πάλι στο προσκήνιο προσφέροντας για μια ακόμη φορά στην ανθρώπινη ιστορία τον τρόπο για την επανόρθωση, την αναδημιουργία και την επανανθρωποποίηση των κοινωνιών µας.
∆εν είναι ανάγκη να ψάξουμε κάπου μακριά ή έξω από εμάς, σε ξένες αντιλήψεις, πολύπλοκους θεσμούς ή φορείς, για να βρούμε τις λύσεις στα ατοµικά και συλλογικά µας αδιέξοδα: είναι η ίδια η δική μας Ελληνική πνευματική παράδοση, η οποία όσο κι αν παραμελήθηκε, θάφτηκε ή αγνοήθηκε από τους σύγχρονους, αποτελεί ακόμα ζωντανό θησαυρό και το αποτελεσματικότερο βάλσαµο κατά της δυσαρμονίας των καιρών. Αρκεί να συνειδητοποιήσουμε ως Έλληνες και ως Άνθρωποι ετούτον τον απαράμιλλο πνευματικό θησαυρό πάνω στον οποίο στεκόμαστε και τον οποίο κατέχουµε εντός μας, να εργαστούμε έντιµα και µε συνέπεια να τον φέρουµε και πάλι στην επιφάνεια της συνειδητότητας μας αλλά και να τον αναστηλώσουμε έμπρακτα στην καθημερινή µας ζωή, στον ναό της ιερότερης μορφής θεωρίας που ονομάζεται πράξη. Τότε θα κατανοήσουμε και θα βιώσουμε όχι μόνο πως ετούτος ο πνευματικός θησαυρός είναι προσβάσιµος σε όλους μας άνευ διακρίσεων, αφού απευθύνεται στις ψυχές των ανθρώπων ανεξαρτήτως κοινωνικών διαφοροποιήσεων, αλλά επιπλέον πως μας είναι αναγκαίος σε αυτή την κρίσιμη εποχή ώστε να μπορέσουμε να θεραπεύσουµε τους εαυτούς µας και την πολιτεία µας.
Στην Αρχαία Ελλάδα η Φιλοσοφία δεν διδασκόταν µόνο στις σχολές, και πανεπιστήμια τότε δεν υπήρχαν. Οι Φιλόσοφοι κατείχαν έναν ευρύτερο κοινωνικό ρόλο, το έργο του διδασκάλου των νέων πολιτών, ανεξάρτητα από την οποιαδήποτε τυχούσα επαγγελµατική τους ειδίκευση. Η Ελληνική Φιλοσοφία ως συλλογικό αγαθό διαπερνούσε και διαπότιζε όλα τα στρώµατα και επίπεδα της κοινωνίας, πνευματώνοντας κάθε μόριο, κάθε κύτταρο του κοινωνικού οργανισμού που ονομάζεται πόλις. Λειτουργούσε δηλαδή ως Δίαυλος πνεύματος και φωτός έχοντας ως δυο της άκρα από την μια τον Φιλόσοφο και από την άλλη τον Πολίτη, και ως στύλο σύνδεσης και ενοποίησης των δύο τον αναντικατάστατο φωταγωγικό θεσμό της Ελληνικής Παιδείας.
Έτσι εν µέρει εξηγείται το θαύµα του Ελληνικού Πολιτισμού, το αξεπέραστο ύψος της συλλογικής διάνοιας των Ελλήνων. Μέσω της σύνδεσης του πνεύματος και του πρακτικού, καθημερινού ατομικού και συλλογικού βίου που επιτύγχανε ο ενωτικός δίαυλος της Παιδείας, εξασφαλίζοντας μια έλλογη, ανθρωπιστική και πνευματική ζωή για όλους τους πολίτες αλλά και για την πόλη στην ολότητά της.
Οι Αρχαίοι μας Φιλόσοφοι και νομοθέτες γνώριζαν πως το κλειδί της επίλυσης και της θεραπείας των ατομικών και συλλογικών προβλημάτων της πολιτείας έγκειται στην ορθή φιλοσοφική Παιδεία: στην διασφάλιση της πνευματικότητάς της όσο και στην εξασφάλισή της ως καθοριστικού αρμόδιου θεσμού διαμόρφωσης ενός ενάρετου, ηθικού και αξιοπρεπούς συλλογικού βίου.
Μήπως αυτή είναι η επίγνωση που ήρθε η ώρα να θυµηθούµε και εµείς; Μήπως ετούτο είναι το βαθύτερο κάλεσµα των καιρών µας;
Δέσποινα Πόταρη
Υποψήφια Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας, Διδάσκουσα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης
Πηγή: ηλ.τα.
