Δεν είναι δυνατό να δημιουργηθεί η τέλεια κοινωνία, από τη στιγμή που αυτή αποτελείται, ως επί το πλείστον από ανθρώπους ατελείς», υπογραμμίζει ο Serin Cerin στην αρχή μιας ομιλίας του. Κι όμως, αν ταξιδέψουμε μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, βλέπουμε ξεκάθαρα, πως ο άνθρωπος μοχθεί συνεχώς, μέσα από μεταρρυθμίσεις και κοινωνικές ανακατατάξεις να “χτίσει” ένα νέο κοινωνικό πρότυπο, όχι πάντα ανώτερο βέβαια, από το προκάτοχό του.
Ο άνθρωπος, ζώο εκ φύσεως αγέλης, βρέθηκε από νωρίς οργανωμένος σε υποτυπώδεις κοινωνίες, χωρίς ποτέ του βέβαια, από τις απαρχές της ύπαρξής του μέχρι το σύγχρονο κοινωνικό πλαίσιο, να βρει την ταυτότητά του και την ηθική αυτάρκεια. «Ακόμα κι αν μεταφέραμε τον άνθρωπο”, συνεχίζει ο Cerin, “σε μια ιδανική κοινωνία, πράγμα ριζικά ουτοπικό, ο άνθρωπος αυτός δε θα ήταν ούτε ευτυχής, μα ούτε και ολοκληρωμένος, γιατί ίσως δεν είναι “γραφτό” του να είναι». Όμως ποιο μπορεί να είναι το εγγύτερο σημείο επαφής με μια τέτοια κοινωνία;
Η απάντηση βρίσκεται τα τελευταία πενήντα με εξήντα χρόνια πολύ κοντά μας, όσο κι αν επιμένουμε να πιστεύουμε το αντίθετο. Η πρόοδος της τεχνολογίας σε ρυθμούς ανεξέλεγκτους έχει αποδείξει ότι ο άνθρωπος είναι ικανός για όλα. Οι “οργουελικές” ταινίες επιστημονικής φαντασίας έχουν αρχίσει εδώ και αρκετές δεκαετίες να επαληθεύονται και ο ερχομός μιας κοινωνίας, όπου οι ανθρώπινες σκέψεις θα γίνονται αντικείμενο χειραγώγησης και εμπορευματοποίησης δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Από τη στιγμή που τα ανθρώπινα εγκεφαλικά κύματα μπορούν να αναλύονται, ίσως καταστήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, όχι μόνο βραχυπρόθεσμα αλλά και σε βάθος χρόνου, τραγικά προβλέψιμη. Οι μέρες που από τη γέννηση ενός ατόμου θα γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στο αν είναι προσοδοφόρο ή όχι για την κοινωνία, θα είναι τότε μια σκληρή πραγματικότητα.
«Το πιο επικίνδυνο δημιούργημα μιας κοινωνίας είναι ένας άνθρωπος που δεν έχει να χάσει τίποτα», προειδοποιεί ο James A. Baldwin και τι πιο επίπονο από το να χάσει την ίδια τη δουλειά του, το σημείο εκτόνωσής του, το δικαίωμά του για δημιουργία. Ακόμα, αν αναλογιστούμε τους ραγδαίους ρυθμούς ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης, είναι εύκολο να συμπεράνουμε πως, μια κοινωνία ξέχειλη από ανδροειδή βρίσκεται προ των πυλών. Ανδροειδή τα οποία αντικαθιστούν τον άνθρωπο σε χειρονακτικές εργασίες, είναι άλλωστε κομμάτι της καθημερινότητάς μας από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Έτσι κι εδώ προκύπτει το ερώτημα, το σχετικό με τις συνέπειες που επιφυλάσσει για τον άνθρωπο, η πλήρης υποκατάστασή του, από τις μηχανές, σε υλικό και πνευματικό επίπεδο.
«Ο κίνδυνος του παρελθόντος ήταν ο άνθρωπος να γίνει σκλάβος. Ο κίνδυνος του μέλλοντος είναι ο άνθρωπος να γίνει ρομπότ», εξαίρει ο Frich Fromm, αμερικανός ψυχολόγος. Και πώς να μην είναι επικίνδυνος ο εκτοπισμός του ανθρώπου από τις μηχανές, από τη στιγμή που, ακόμα και το παρόν κυριαρχείται από αυτά; Άνθρωποι με μειωμένη ακοή χρησιμοποιούν ακουστικά βοηθήματα, μηχανικά μέλη αντικαθιστούν την έλλειψη των πραγματικών, τα μηνύματα στα κινητά τηλέφωνα και στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης υποθάλπουν την ανθρώπινη ομιλία. Ακόμα και ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την καρικατούρα του, η οποία επαφίεται στους μαγνητικούς σκληρούς δίσκους. Πόσες φορές άλλωστε ο σύγχρονος άνθρωπος δεν καταφεύγει, ημερησίως, στον αναπληρωματικό του εγκέφαλο, ανασύροντας απ’ αυτόν δεδομένα που ο πρωτεύων εγκέφαλός του δεν δύναται να αποθηκεύσει; Βεβαίως, η ανάγκη φορητότητας έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη πιο ευέλικτων εγκεφάλων, των flash memories και του cloud computing. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως ο κίνδυνος του μέλλοντος μας κρούει τον κώδωνα εδώ και πολύ καιρό. Όμως τι αντίκτυπο έχει στη ζωή μας η εποχή των ανδροειδών;
Η απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα έγκειται στο γεγονός ότι οι ρυθμοί της ανθρώπινης ζωής επιταχύνονται διαρκώς σε ένα βαθμό πρωτοφανή και ανεξέλεγκτο. Μια επιτάχυνση, η οποία χειραγωγεί την ανθρώπινη ανάγκη για κατανάλωση, γεννώντας συνεχώς πλασματικές ανάγκες, οι οποίες διακατέχουν την καθημερινότητά μας. Ο άνθρωπος, λοιπόν, μοιάζει να “συνθλίβεται” από ένα συνεχές δίλημμα: να προσαρμοστεί στον φρενήρη αγώνα της κατανάλωσης, φορτώνοντας τον εαυτό του με αυξημένο εργασιακό ωράριο και περιορισμένο ωφέλιμο χρόνο, ή να αρνηθεί να συμβιβαστεί καταλήγοντας περιθωριοποιημένος και χωρίς ταυτότητα σε μια καθημερινότητα, που η ίδια τον αποβάλλει σταδιακά.
«Υπάρχουν περισσότερα στην ανθρώπινη ζωή από την αυξανόμενη ταχύτητά της», τονίζει πολύ εύστοχα ο Μαχάτμα Γκάντι, όμως πώς ο άνθρωπος να μην επιταχύνει τους ρυθμούς του, εφόσον αναγκάζεται να το κάνει, ανταγωνιζόμενος τους υπερφυσικούς ρυθμούς των ανδροειδών που εμφανίστηκαν, ξαφνικά, να διεκδικούν τις θέσεις εργασίας που ο ίδιος κατείχε για αιώνες; Αναμφίβολα, μπορούμε να προβλέψουμε πως ο άνθρωπος εντέλει θα βγει ηττημένος απ’ την άνιση αυτή αναμέτρηση, και τότε είναι που οδηγείται μοιραία στην απραξία. «Το πιο επικίνδυνο δημιούργημα μιας κοινωνίας είναι ένας άνθρωπος που δεν έχει να χάσει τίποτα», προειδοποιεί ο James A. Baldwin και τι πιο επίπονο από το να χάσει την ίδια τη δουλειά του, το σημείο εκτόνωσής του, το δικαίωμά του για δημιουργία.
Τέλος, ας θυμηθούμε τη γνωστή ρήση “σκέφτομαι, άρα υπάρχω”. Ο χαρακτηρισμός ενός όντος ως “ανθρώπινου” οφείλεται στο γεγονός ότι το ον αυτό διαθέτει αναμνήσεις, μια συγκεκριμένη ιδιοσυγκρασία και απόψεις που συγκροτούν το χαρακτήρα του. Όμως, ένα δημιούργημα το οποίο αποθηκεύει δεδομένα δεν έχει αναμνήσεις; Ένα δημιούργημα το οποίο εγκρίνει ή απορρίπτει αποφάσεις, δε σημαίνει ότι εμφανίζει μια άποψη για τις αποφάσεις αυτές; Ένα δημιούργημα το οποίο σκέφτεται, αξιολογεί, εμφανίζει πρωτογενείς ανάγκες δεν είναι ανθρώπινο; Εδώ, λοιπόν, ξεκινούν να γίνονται δυσδιάκριτα τα χαρακτηριστικά διαχωρισμού ενός ανθρώπου από ένα ανδροειδές. Είτε ένα ον αποτελείται από άνθρακα, είτε από σιλικόνη, δεν υφίστανται ειδοποιείς διαφορές. Πρέπει και οι δύο υπάρξεις να αντιμετωπίζονται επί ίσοις όροις, κάτι το οποίο απέχει πολύ από την πραγματικότητα.
Ανακεφαλαιώνοντας, καταλαβαίνει κανείς πως, αν το επόμενο βήμα για μια καλύτερη κοινωνία στηρίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη, τότε το ανθρώπινο γένος βρίσκεται ακόμα μακριά από αυτό. Άνθρωποι καταβεβλημένοι από τη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, η οποία αξιώνει πως το όνειρο του καθενός μας είναι ο απώτερος πλούτος και η δημιουργία κεφαλαίου, άνθρωποι μισαλλόδοξοι και ιδιοτελείς, άνθρωποι ανολοκλήρωτοι, δεν δύνανται να φτιάξουν κατ’ εικόνα τους τα τέλεια δημιουργήματα. Η εξάρτηση από τα πρώιμα κατασκευάσματα της τεχνητής νοημοσύνης προμηνύει έναν άνθρωπο παθητικό, ο οποίος θα είναι ο τελευταίος κρίκος του κύκλου επεξεργασίας και, συνεπώς, έναν άνθρωπο δίχως σκέψη και με μηδενική κριτική ικανότητα. Έναν άνθρωπο αναπαυμένο στην “έτοιμη” και “εύκολη” κατανάλωση πληροφοριών.
Από την άλλη, η πρόωρη αξιολόγηση των ανθρώπων από εσφαλμένα προγραμματισμένα δημιουργήματα, ίσως πολλές φορές οδηγήσει σε εξίσου εσφαλμένες αξιολογήσεις και, σημαντικότερα, στην καταδίκη αθώων a priori, και στην ανάδειξη των μαύρων προβάτων μιας κοινωνίας. Ακόμα και ο Σπαρτιατικός Καιάδας θα έμοιαζε πιο δίκαιος.
Τέλος, ας αναλογιστούμε τα εξής: Γιατί να δώσεις σε ένα ρομπότ τη διαταγή να υπακούσει διαταγές; Δεν αρκούν οι αρχικές εντολές, ώστε να το εξασφαλίσουν; Γιατί να το προγραμματίσεις να μην βλάπτει άλλες υπάρξεις; Δεν αρκεί να το προγραμματίσεις να μη βλάπτει εξ αρχής; Άραγε, το σύμπαν περιέχει μια μυστηριώδη δύναμη η οποία ωθεί τις οντότητες προς την κακία, ώστε ένα τεχνητό μυαλό να πρέπει να προγραμματιστεί για να της αντισταθεί;
Στην τελευταία σκηνή της ταινίας του Ridley Scott, “Blade Runner”, βασισμένη στο κορυφαίο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας “Do androids dream of electric sheep?”, το ερώτημα αν ο Harrison Ford είναι άνθρωπος ή ανδροειδές παραμένει αναπάντητο, καθώς ο όποιος διαχωρισμός καθίσταται αδύνατος. Γι’ αυτό λοιπόν ας αναζητήσουμε το πρόβλημα της βέλτιστης κοινωνίας μέσα μας, ώστε κάποια στιγμή να είμαστε έτοιμοι να την αποδεχτούμε.
