Στα Παλιάμπελα του Κορινού Πιερίας τα παλαιότερα δείγματα κεριού, που χρονολογούνται στις αρχές της 6ης χιλιετίας – Η μέλισσα ιερό σύμβολο του αρχαίου κόσμου
Ο μύθος λέει πως τέσσερις επίδοξοι κλέφτες από την Κρήτη μπήκαν αρματωμένοι στη σπηλιά όπου γεννήθηκε ο Δίας για να κλέψουν τη γλυκιά ρευστή ουσία, που περιείχε η αμβροσία, το μέλι.
Ο Κελεός, μαζί με τον Λάιο, τον Κέρβερο και τον Αιγώλιο, όλοι τους κάτοικοι της Κρήτης, έφτασαν έξω από τη σπηλιά στην Ίδη (Ψηλορείτης), όπου η Ρέα είχε γεννήσει τον Δία, τον πατέρα των θεών, τον οποίο ανέθρεψε το μέλι από τις μέλισσες της βραχοσπηλιάς. Ο χώρος ήταν ιερός και ως εκ τούτου απαγορεύονταν η είσοδος σε θεούς και θνητούς.
Κάθε χρόνο, στη γενέθλια ημέρα του θεού, σύμφωνα πάντα με τη μυθολογία, οι κάτοικοι της περιοχής έβλεπαν μια δυνατή λάμψη, μια φλόγα και την απέδιδαν στο αίμα από τη γέννηση του παιδιού. Πριν μπουν μέσα, οι τέσσερις κλέφτες φόρεσαν ορειχάλκινες μάσκες στο πρόσωπο και πλάκες σε όλο το σώμα για να προστατευθούν από τα τσιμπήματα των μελισσών.
Όταν όμως βρέθηκαν μπροστά στα σπάργανα του βρέφους, οι πλάκες έπεσαν ως δια μαγείας, οι ίδιοι έμειναν γυμνοί και ο Δίας έριξε με δυνατό κρότο κεραυνό που θα τους άφηνε στον τόπο, αν οι Μοίρες και η Θέτιδα δεν του θύμιζαν την ιερότητα του χώρου που έπρεπε να μείνει αμόλυντος.
Ο Δίας ηρέμησε, αλλά τιμώρησε τους τέσσερις νέους μεταμορφώνοντάς τους σε πουλιά: τον Κελεό σε κοράκι, τον Λάιο σε τσίχλα, τον Αιγώλιο σε αετό, τον Κέρβερο στο ομώνυμο στην ελληνική γλώσσα, αλλά αταύτιστο, πουλί. Κι έτσι, αφού είχαν δει το αίμα του Δία, κατέληξαν ως πουλιά να προμηνύουν θετικούς οιωνούς.
Ο μύθος αυτός αποτυπώθηκε με εντυπωσιακό τρόπο σε αττικό αμφορέα, της αρχαϊκής εποχής (περίπου 540 π.Χ.), που βρέθηκε στο Βούλτσι της Ετρουρίας, στη σημερινή κεντρική Ιταλία και εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Πρόκειται για έναν μελανόμορφο αμφορέα που εικονίζει τους τέσσερις νέους να έχουν μόλις μπει στη σπηλιά και να προσπαθούν να αποφύγουν τις μέλισσες, χτυπώντας τον αέρα με μεγάλα κλαδιά. Κι ύστερα ήρθε ο Δίας…
Στα Παλιάμπελα του Κορινού το αρχαιότερο δείγμα κεριού
Οι προϊστορικοί άνθρωποι είχαν βρει τρόπο να αξιοποιούν τις μέλισσες ήδη από την Εποχή του Λίθου, σχεδόν 9.000 χρόνια από σήμερα και για τον ελλαδικό χώρο η αρχαιότερη θέση, όπου έχουν βρεθεί ίχνη κεριού, είναι στον νεολιθικό οικισμό στα Παλιάμπελα του Κορινού Πιερίας.
«Η μόνη ένδειξη, η οποία πηγαίνει τόσο πίσω στον χρόνο τη χρήση του κεριού, είναι από τα Παλιάμπελα στον Κορινό Πιερίας, μια θέση που χρονολογείται στην πρώτη φάση της Νεολιθικής Εποχής, στις αρχές της 6ης χιλιετίας π.Χ. Εκεί, εντοπίστηκαν ίχνη κεριού σε αγγεία, αλλά δεν είναι γνωστό αν το κερί χρησιμοποιούνταν για τη στεγανοποίηση των αγγείων, ως φωτιστικό μέσο ή κάτι άλλο», δήλωσε στη Voria.gr, ο ομότιμος καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ., Κωνσταντίνος Κωτσάκης.
Ο κ. Κωτσάκης συμμετείχε πριν από μερικά χρόνια σε μια μεγάλη, διεθνή έρευνα που έγινε με θέμα τις μέλισσες και την εκμετάλλευσή τους στους προϊστορικούς χρόνους. Επικεφαλής της έρευνας ήταν ο καθηγητής Ρίτσαρντ Έβερσεντ της Σχολής Χημείας του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ και αυτή δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature, με τίτλο Widespread exploitation of the honeybee by early Neolithic farmers (Εκτεταμένη εκμετάλλευση της μέλισσας από αγρότες της Πρώιμης Νεολιθικής Εποχής).
Σύμφωνα με τα αποτελέσματά της, προϊστορικές βραχογραφίες στην υποσαχάρια Αφρική που απεικονίζουν κυνήγι μελισσών, καθώς και τοιχογραφίες της Αιγύπτου των Φαραώ που δείχνουν σκηνές μελισσοκομίας, πηγαίνουν την εκμετάλλευση της μέλισσας πολύ πίσω στον χρόνο.
«Δεν μιλάμε για οργανωμένη εκμετάλλευση, ούτε καν για μελισσοκομία, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, πιθανόν οι άνθρωποι έπαιρναν το μέλι από τις άγριες μέλισσες για κατανάλωση στη διατροφή ή το κερί για άλλες χρήσεις. Το θέμα είναι πολύ ενδιαφέρον, αλλά δεν έχει μελετηθεί για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα», διευκρινίζει ο κ. Κωτσάκης.
Οι επιστήμονες της διεθνούς έρευνας μελέτησαν χημικά ίχνη από κερί μελισσών, από τουλάχιστον 6.400 κεραμικά σκεύη των πρώτων γεωργών, που βρέθηκαν σε πάνω από 150 νεολιθικές αρχαιολογικές θέσεις σχεδόν όλης της Ευρώπης (μεταξύ των οποίων και από τα Παλιάμπελα), της Βόρειας Αφρικής (Αλγερία) και της Εγγύς Ανατολής, οι οποίες χρονολογούνται πριν από 4.000 έως σχεδόν 9.000 χρόνια.
Παρότι όπως φαίνεται οι άνθρωποι εξημέρωσαν τις μέλισσες -όπως συνέβη και με άλλα ζώα, τον σκύλο, το άλογο, το πρόβατο, κ.λ.π.- πολύ αργότερα προχώρησαν σε συστηματική εκτροφή τους.
Στη Νεολιθική Εποχή χρησιμοποιούσαν το μέλι ως γλυκαντικό στην καθημερινή τους διατροφή-όσοι βέβαια το έβρισκαν εύκολα.
Το αρχαιότερο μέχρι σήμερα διακριτό χημικό «αποτύπωμα» κεριού μελισσών αποκαλύφθηκε στην τοποθεσία Τσαταλχογιούκ (Çatalhöyük) της ανατολικής Τουρκίας και χρονολογείται πριν από περίπου 7.000 χρόνια. Σε μια εποχή που οι περισσότεροι άνθρωποι του κόσμου ήταν νομάδες κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, το Τσαταλχογιούκ, που βρίσκεται κοντά στο Ικόνιο, ήταν μια πολυσύχναστη πόλη με 10.000 κατοίκους. Σήμερα είναι γνωστό ως ένας από τους καλύτερους χώρους για την κατανόηση της ανθρώπινης προϊστορίας και εγγεγραμμένο ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
Το μέλι, το κερί και οι κυψέλες στην αρχαιότητα
Ο προφανέστερος λόγος για την εκμετάλλευση των μελισσών ήταν για το μέλι τους, το οποίο θα αποτελούσε ένα σπάνιο γλυκαντικό στο φαγητό για τους προϊστορικούς ανθρώπους. Όμως το κερί της μέλισσας μπορεί επίσης να χρησιμοποιούνταν σκοπούς πρακτικούς, τελετουργικούς, διακοσμητικούς και ιατρικούς, ή ακόμη και για τη στεγάνωση κεραμικών αγγείων.
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο για την ιστορία της μελισσοκομίας είναι πως δεν έχουν ανακαλυφθεί ίχνη κεριού μελισσών πάνω από τον 57ο παράλληλο της Γης, για παράδειγμα στη Σκωτία ή στη Σκανδιναβία, γεγονός που δείχνει ότι υπήρχε ένα βόρειο οικολογικό «σύνορο» για τους αγρότες-μελισσοκόμους, καθώς οι μέλισσες μάλλον δεν άντεχαν τις κλιματολογικές συνθήκες βορειότερα της Δανίας.
Γενετικές έρευνες δείχνουν ότι η μέλισσα εμφανίστηκε στην Ασία πριν από περίπου 300.000 χρόνια και γρήγορα εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και στην Αφρική.
Από την αρχή της Αιγυπτιακής Αυτοκρατορίας, οι μέλισσες εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα και αργότερα οι μελισσοκόμοι αποτέλεσαν μια ξεχωριστή τάξη, καθώς προέρχονταν κυρίως από ιερείς, μοναχούς, δασκάλους, εργατικούς και μορφωμένους τεχνίτες.
Στην αρχαία Αίγυπτο, το ιερογλυφικό της μέλισσας ήταν διαδεδομένο μπροστά από ονόματα επιφανών πολιτών και αρχόντων, καθώς συμβόλιζε την ευφορία της γης του Νείλου. Στο φως έχουν έρθει συναρπαστικές απεικονίσεις, περιγραφές και σχέδια που δείχνουν μέλισσες, κυλινδρικές πήλινες κυψέλες, μελισσοκόμους, μέλι και κερί.
Σύμφωνα με την αρχαία αιγυπτιακή μυθολογία, οι μέλισσες συνδέθηκαν με τη δημιουργία, τον ήλιο, το φως στο ανθρώπινο σύστημα.
Πολύ αργότερα βέβαια και εκεί, όπως και στον υπόλοιπο αρχαίο κόσμο οι άνθρωποι προχώρησαν σε οργανωμένη μορφή μελισσοκομίας με εκτροφή μελισσών και συστηματική παραγωγή προϊόντων.
Στην αρχαία Ελλάδα ενδείξεις για την ύπαρξη μελισσοκομίας, έχουν βρεθεί σε μινωικά όστρακα αγγείων που φέρουν ίχνη κεριού, ενώ και σε πινακίδες της Γραμμικής Β υπάρχει η λέξη “μέλι”. Πολλούς αιώνες αργότερα εντοπίζονται οι πήλινες κυψέλες, όπως επίσης και τα μικρά ανοιχτά αγγεία για το κάπνισμά τους.
Στο Αγαθονήσι, νότια της Σάμου, βρέθηκε ένα αρχαίο μελισσοκομείο με 10.000 πήλινες κυψέλες που χρονολογείται στον 2ο π.Χ. αιώνα και σύμφωνα με τους αρχαιολόγους εκεί υπήρχε έντονη μελισσοκομική δραστηριότητα.
Η μέλισσα ήταν δημοφιλές θέμα και στη χρυσοχοΐα της αρχαιότητας και από τα πιο εντυπωσιακά κοσμήματα είναι ένα χρυσό περίαπτο (κρεμαστό μενταγιόν, φυλακτό) που βρέθηκε στα Μάλλια της Κρήτης, χρονολογείται στα 1700-1550 π.Χ. και απεικονίζει δύο μέλισσες να συλλέγουν τη γύρη.
