Πριν εξετάσουμε το Χάος είναι ενδιαφέρον να δούμε τι σημαίνει η λέξη Χάος. Η λέξη χάος προέρχεται από την ρίζα ΧΑΥ ή ΧΑF και σημαίνει το χάσμα, δηλαδή περιοχή η οποία είναι απρόσιτη και απροσπέλαστη από τον άνθρωπο και στην οποία ούτε η ανθρώπινη διάνοια δεν μπορεί να εισχωρήσει, κατανοήσει και περιγράψει.
Το χάος στην κοσμογονία του Ησίοδου.
Ο Ησίοδος στον στοίχο 116 αναφέρει τα εξής: «Η τοι πρώτιστα μεν Χάος γενετ’ αύταρ έπειτα Γαια ευρύστερνος, …» Και σε σύγχρονη απόδοση: «πρωτίστως λοιπόν το Χάος εγένετο και αμέσως έπειτα η πλατύτηθη Γη, …».
Από την ανωτέρω φράση του κειμένου, συνάγεται ότι ο Ησίοδος εννοεί το Χάος με την έννοια του χάσματος αφήνων απλώς να εννοηθεί ότι εξ αυτού προήλθε η Γη κλπ και κατ’ επέκταση ότι εκ του χάους εκπορεύτηκε το Σύμπαν. Επίσης στο εδάφιο αυτό δεν αναφέρει από ποίον εγένετο το χάος δηλαδή αν υπήρχε κάποιο άλλο Αυθύπαρκτο Αρχικό Αίτιο από το οποίο εγένετο το χάος. Σχετικά με αυτό το θέμα η κρατούσα άποψη είναι ότι το Χάος είναι το Αυθύπαρκτο Αρχικό Αίτιο εκ του οποίου εκπορεύτηκε ακολούθως το Σύμπαν, όμως το κείμενο του Ησιόδου περιλαμβάνει την έκφραση ότι «πρωτίστως εγένετο το χάος κλπ» δηλαδή ότι πρώτα γεννήθηκε το χάος, συνεπώς έμμεσα εννοεί ότι κάτι υπήρχε προ αυτού το οποίο δεν κατονομάζει.
Τέλος στο κείμενό του Ησίοδος δεν εξηγεί ποία είναι η Ουσία([1]) του Χάους και ποίο είναι το αίτιο το οποίο προκάλεσε την πρώτη κίνηση της ουσίας του Χάους ώστε να γεννηθεί η Γη κλπ δηλαδή έννοιες απαραίτητες για την κατανόηση του τρόπου εκπορεύσεως της Φύσεως.
Κατ’ αναλογία και η Σκανδιναβική Μυθολογία (Volupsa) θεωρεί ως την αρχή του παντός την απέραντη άβυσσο η οποία εννοιολογικά ταυτίζεται με την έννοια του Χάους ως χάσμα.
Το χάος στην φιλοσοφία
Η φιλοσοφία ερμηνεύει την έννοια του Χάους της κοσμογονίας του Ησιόδου και υπεισέρχεται και στο θέμα της συστάσεως της ουσίας του. Έτσι κατωτέρω θα εξετάσουμε το Χάος το Χάος σύμφωνα με τις απόψεις αυτής της φιλοσοφίας γιατί μας δίνει την δυνατότητα να κατανοήσουμε πλήρως τι είναι το Χάος.
Γενικά μπορούμε να πούμε ότι το Χάος περιλαμβάνει το σύνολο της μη ενεργούσης ουσίας (δηλαδή της ουσίας σε ανενεργό κατάσταση) ενώ η Φύση περιλαμβάνει το σύνολο της ενεργούσης ουσίας (δηλαδή της ουσίας σε ενεργό κατάσταση).
ΧΑΟΣ είναι το άμορφο Άπειρο, το ανεκδήλωτο Παν, η άποιος κατάσταση της εκδηλωμένης Φύσεως. Επισημαίνεται εδώ ότι κατά την μυστηριακή φιλοσοφία οι όροι άμορφο άπειρο και ανεκδήλωτο Παν είναι ταυτόσημοι. Βεβαίως πρέπει, πριν προχωρήσουμε, να εξετάσουμε τις λέξεις άμορφο, ανεκδήλωτο και άποιος κατάσταση ώστε να μπορέσουμε έτσι να προσεγγίσουμε την έννοια του χάους.
Άμορφο άπειρο σημαίνει το χωρίς μορφική υπόσταση άπειρο, αυτό το οποίο δεν εμφανίζει μορφές και συνεπώς δεν μπορεί να γίνει κατανοητό από την ανθρώπινη διανόηση η οποία μόνο μορφικές υποστάσεις μπορεί να κατανοήσει. Εδώ η λέξη «άπειρο» (που χρησιμοποιείται καταχρηστικά) δεν σχετίζεται με τις διαστάσεις του χάους αλλά έχει την έννοια του μη δυναμένου να προσεγγίσουμε. Μορφικές υποστάσεις ή απλώς μορφές, έχει μόνον η εκδηλωμένη Φύση. Τέτοιες είναι π.χ. οι πλανήτες, όλα όσα βρίσκονται πάνω σε έναν πλανήτη, οι κάθε φύσεως μορφές των ζώων, τα ηλιακά συστήματα, οι γαλαξίες κλπ. Η ανθρώπινη διανόηση μόνον αυτού του είδους τις μορφικές υποστάσεις μπορεί να κατανοήσει άμεσα. Κάθε τι το οποίο στερείται μορφικής υποστάσεως δεν είναι κατανοητό από την ανθρώπινη διανόηση π.χ. ο αιθέρας που δεν έχει μορφική υπόσταση δεν είναι εύκολα κατανοητός από την ανθρώπινη διανόηση και αυτό ήταν ίσως η αιτία που δεν είναι αποδεκτή η ύπαρξή του από τους περισσοτέρους ανθρώπους μεταξύ των οποίων και οι περισσότεροι των επιστημόνων.
Ανεκδήλωτο Παν σημαίνει το Παν (την Φύση) πριν εκδηλωθεί, δηλαδή πριν οι ουσίες του εκδηλώσουν τους νόμους τους. Αποτέλεσμα της εκδηλώσεως των νόμων των ουσιών ήταν οι ουσίες αυτές να συγκροτήσουν μορφικές υποστάσεις οι οποίες είναι κατανοητές από την ανθρώπινη διανόηση. Συνεπώς το χάος είναι μια κατάσταση στην οποία οι ουσίες του βρισκόντουσαν σε φαινόμενη ακινησία και δεν μπορούν να συγκροτήσουν μορφικές υποστάσεις. Έτσι δεν έχουμε καμία αλλαγή στην φαινόμενη ακινησία των ουσιών και συνεπώς καμιά μορφική υπόσταση δεν συγκροτείται. Το μόνο που υπάρχει είναι η «τάση προς μεταβολή» της ουσίας του η οποία αποτέλεσε όχι μόνον το αίτιο της εκδηλώσεως της Φύσεως αλλά και τον βασικότερο των νόμων στην εκδηλωμένη Φύση που είναι ο νόμος της κινήσεως.
ΑΠΟΙΟΣ κατάσταση σημαίνει την κατάσταση εκείνη στην οποία δεν υπάρχει ποιοτική εκδήλωση των ουσιών του Χάους και συνεπώς όλα ήταν ομοιόμορφα και στατικά. Λέγοντες «ποιοτική εκδήλωση» εννοούμε τις διαφορές που υπάρχουν π.χ. στις μορφικές υποστάσεις που η διανόησή μας τις εκτιμάει με εκφράσεις όπως π.χ. μεγαλύτερο-μικρότερο, ωραιότερο-ασχημότερο θερμότερο-ψυχρότερο, πικρό γλυκό κλπ. Συνεπώς για να κατανοήσουμε μια άποιο κατάσταση π.χ. των μορφικών υποστάσεων της Φύσεως πρέπει να αφαιρέσουμε όλες τις εκδηλώσεις τους και να τις θεωρήσουμε χωρίς αυτές, πράγμα αδύνατο στην ανθρώπινη διανόηση, γι’ αυτό η κατάσταση του Χάους θεωρείται απροσπέλαστη και ασύλληπτη από την ανθρώπινη διανόηση και μάλιστα όταν σε αυτήν την κατάσταση (του Χάους) που δεν υπάρχουν μορφικές υποστάσεις είναι αδύνατον να κατανοήσουμε και την έννοια της ποιοτικής καταστάσεως.
Οι ανωτέρω προσδιορισμοί του χάους είναι πολύ σημαντικοί γιατί ο καθένας προσθέτει κάποια περιγραφή που μας οδηγεί στην καλύτερη κατανόηση της έννοιας του Ησιόδειου Χάους. Βεβαίως γεννιέται το ερώτημα «γιατί η κατάσταση του Χάους είναι απροσπέλαστη στην ανθρώπινη διανόηση και ασύλληπτη» πέραν των όσων προαναφέρθηκαν. Αυτό οφείλεται στο ότι η διανόηση του ανθρώπου είναι μεταγενέστερο φαινόμενο από την εκπόρευση της Φύσεως εκ του Χάους και την συγκρότηση των κόσμων σε μορφικά Είναι και συνεπώς το πνεύμα με τις αισθήσεις του έχει ως αντικείμενο έρευνάς του μόνον την Φύση (τέκνο της οποίας είναι) και όχι την προγενέστερη κατάσταση.
Από το Χάος, με την ενεργοποίηση των νόμων των ουσιών του, επήλθε η «τάξη» και αυτό ακριβώς υποδηλώνει το λόγιο “ordo ab chao” (δηλαδή τάξη από το Χάος). Λέγοντες «τάξη» εννοούμε την συγκρότηση και την πολυποίκιλη εμφάνιση των μορφών όπου αυτή η πολυποίκιλη εκδήλωση και εμφάνιση συνεχώς αυξάνει. Η αύξηση αυτής της πολυπλοκότητας στην φύση περιγράφεται από τον νόμο της εντροπίας ο οποίος είναι συνέπεια του δευτέρου θερμοδυναμικού αξιώματος της φυσικής. Η εκ του Χάους προέλευση των ουσιών της Φύσεως είναι ο λόγος που χαρακτηρίζονται οι ουσίες αυτές ως αΐδιες δηλαδή ουσίες οι οποίες (σύμφωνα με τα λεξικά) δεν έχουν αρχή και τέλος. Αυτό οφείλεται στο ότι οι ουσίες της Φύσεως α) εκπορεύτηκε εκ του Χάους που σημαίνει ότι δεν έχει αρχή αφού δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αρχή της η στιγμή της εκδηλώσεώς της στη Φύση ούτε στο Χάος υπάρχει αρχή της ουσίας γιατί το Χάος υπήρχε και κανείς δεν το «δημιούργησε» και β) η ατελεύτητη εκδήλωση νέων δυναμικοτήτων εκ της ουσίας αυτής καθιστά αδύνατη την επαναφορά της στο Χάος (γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ουσία στο Χάος με εκδηλωμένες δυνάμεις αφού το παν στο Χάος βρίσκεται σε ανεκδήλωτη κατάσταση) που σημαίνει ότι δεν έχει τέλος. Επομένως το Χάος δεν είναι κενός χώρος αλλά ουσιαστικό (υπαρκτό) Είναι ανεκδήλωτο με άπειρες δυνάμεις και δυναμικότητες σε λανθάνουσα κατάσταση.
Ο νόμος της αναλογικότητας
Όπως είδαμε ανωτέρω, η κατάσταση του Χάους είναι απροσπέλαστη στην ανθρώπινη διανόηση γιατί το πνεύμα είναι μεταγενέστερο φαινόμενο και συνεπώς δεν μπορεί να διεισδύσει στην έννοια του Χάους. Ο μόνος τρόπος για να γνωρίσουμε την κατάσταση του Χάους είναι να το εξετάσουμε με βάση τον νόμο της αναλογικότητας. Ο νόμος της αναλογικότητας αναφέρει ότι «το γενόμενο είναι όμοιο με τον γεννήτορα του» Ο νόμος της αναλογικότητας είναι γνωστός και από τον Σμαράγδινό Πίνακα που βρέθηκε στην Αίγυπτο και ο οποίος αναφέρει ότι «το προς τα κάτω αναλογεί τω προς τα άνω και το προς τα άνω είναι ανάλογο τω προς τα κάτω προς επιτέλεση των θαυμασίων του Ενός μόνον πράγματος».
Αν θεωρήσουμε ως γεννήτορα της Φύσεως το Χάος, πράγμα που είναι αποδεκτό όχι μόνον από τον Ησίοδο αλλά και από όλα τα μυσταγωγικά συστήματα με εξαίρεση την εβραϊκή κοσμοθέαση και τις εξ αυτής βιβλικές θρησκείες (χριστιανισμό και ισλάμ) τότε το χάος θα πρέπει να έχει ανάλογη δομή με την υλική ουσία της Φύσεως η οποία προήλθε εξ αυτού. Έτσι ο νόμος της αναλογικότητας μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι η ουσία της Φύσεως που εκπορεύτηκε από το Χάος έχει ομοιότητα δηλαδή ίδια δομή με την ουσία του Χάους εκ του οποίου προήλθε αλλά στο Χάος απλώς βρίσκεται σε ανεκδήλωτη κατάσταση.
Κατόπιν των ανωτέρω, για να προσεγγίσουμε την ουσία του χάους θα πρέπει να δούμε ποία είναι η δομή της υλικής ουσίας της Φύσεως που εκπορεύτηκε από το Χάος ώστε με την εφαρμογή του νόμου της αναλογικότητας να βγάλουμε συμπεράσματα για την κατάσταση του χάους.
Σύμφωνα με τους ατομικούς φιλοσόφους Λεύκιππο και Δημόκριτο, η υλική ουσία της Φύσεως αποτελείται από άτομα. Τα άτομα αυτά δεν ταυτίζονται με τα γνωστά μας από την φυσική άτομα ή στοιχεία γιατί τα μεν άτομα των Λεύκιππου και Δημόκριτου είναι άτμητα δηλαδή σε καμιά περίπτωση δεν τέμνονται ενώ τα γνωστά μας από την φυσική άτομα έχουν ως γνωστό εσωτερική δομή και αποτελούνται από τα γνωστά μας στοιχειώδη σωματίδια.
Ο Νέοπυθαγόρειος φιλόσοφος Σπ. Νάγος σε μία εργασία του αναφέρει ότι εκ του Χάους εκπορεύτηκαν τα άτομα της αϊδίου ατομικής ουσίας τα οποία έχουν δύο ενεργητικούς παράγοντες – νόμους, τον νόμο της κινήσεως και τον νόμο της ζωής γι’ αυτό η ατομική ουσία ονομάσθηκε από τους Πυθαγορείους «Δυάδα».
Τα Άτομα της ατομικής ουσίας νοούνται ως στιγμές (δηλαδή ως μαθηματικά σημεία χωρίς διαστάσεις) και έχουν κέντρο και περιφέρεια. Κέντρο είναι η δύναμη του ατόμου η οποία έχει την έννοια του Νόμου της Κινήσεως ενώ Περιφέρεια είναι αυτό τούτο το Είναι του ατόμου δηλαδή αυτό που εμφανίζει την ύπαρξή του στην Φύση ως διακριτού έναντι των άλλων ατόμων και το οποίο Είναι έχει την έννοια του Νόμου της Ζωής (δηλαδή του Νόμου της εμφανούς και αυτοτελούς υπάρξεως).
Η κατάσταση του χάους
Όπως τα ΆΤΟΜΑ της ατομικής ουσίας έχουν κέντρο (τον Νόμο της Κινήσεως) και περιφέρεια (τον Νόμο της Ζωής) έτσι με βάση τον Νόμο της Αναλογικότητας, θεωρούμε ότι και το ΧΑΟΣ συγκροτείται από κέντρο (την ΚΙΝΗΣΗ) και από περιφέρεια (την ΖΩΗ).
Σχετικά ο νεοπυθαγόρειος φιλόσοφος Σπυρ. Νάγος έλεγε: «Κατά την προ της δημιουργίας κατάσταση στο Χάος, η Κίνηση [που ήταν τον απροσπέλαστο κέντρο] και η Ζωή [που ήταν ο φλοιός] ήταν διαχωρισμένες. Αφετηρία της δημιουργίας του Σύμπαντος ήταν η προσέγγιση του Κέντρου [της κινήσεως] στην περιφέρεια [στην ζωη]. Αιώνες αιώνων συνέδραμαν ώστε η απείρως ελαχίστη κίνηση να καταστεί ικανή να ψαύση (δηλαδή να αγγίξει) την περιβάλλουσα ως είδος φλοιού ζωη και από απείρως ελαχίστη να αποκτήσει την δυνατότητα της άπειρης επέκτασης και της ατελεύτητης μετάδοσης σπέρματος παραγωγής στην ζωη. Έτσι η Κίνηση φιλεί (προσεγγίζει) την Ζωή και ως εκ του λόγου τούτου καθίστανται [κίνηση και ζωή] ατελεύτητα παραγωγικές δυνάμεων. Οι εκδηλούμενες αυτές δυνάμεις είναι τα αίτια της μεταφοράς της ουσίας της Φύσεως από το Χάος στο ενεργητικό Είναι των κόσμων».
Από την ανωτέρω περιγραφή που κάνει ο Νάγος προκύπτει ότι το χάος είναι όμοιο με ένα άτομο. Αυτό ας το κρατήσουμε στα υπόψη, γιατί όπως θα δούμε παρακάτω και η επιστημονική άποψη ομιλεί για «αρχικό άτομο», πράγμα που δεν είναι τυχαίο. Επίσης στο σημείο αυτό πρέπει να προσέξουμε και να μην αφήσουμε την φαντασία μας να φτιάξει νοητικά μοντέλα με ένα κέντρο και μια περιφέρεια με τις γνωστές μας μορφικές δομές. Έτσι: α) τα αναφερόμενα ως κέντρο (νόμος της κινήσεως) και περιφέρεια (νόμος της ζωής) είναι νόμοι και δεν έχουν την έννοια της μορφικής δομικής συστάσεως, β) ο νόμος της κινήσεως έχει την έννοια της τάσεως προς μεταβολή δηλαδή του εσωτερικής ώθησης και αύξηση της δυναμικότητας του αρχικού ατόμου και, συνεπώς, του αιτίου που προκάλεσε την εκδήλωση των νόμων της ουσίας του χάους και την εκ του χάους εκδήλωση της Φύσεως και γ) ο νόμος της ζωής έχει την έννοια της υπάρξεως ή καλύτερα, της εν εκδηλώσει υπάρξεως και συνεπώς ο νόμος της ζωής είναι αυτός που καθιστά αυτό το «αρχικό άτομο» ως ύπαρξη.
Ο νόμος της κινήσεως είναι η εκδήλωση του ενεργητικού παράγοντος του χάους ενώ ο νόμος της ζωής είναι η εκδήλωση της υπάρξεως αυτού και του παθητικού παράγοντος αυτού. Η προσέγγιση του ενεργητικού παράγοντος στον παράγοντα της υπάρξεως δηλαδή η ενεργοποίηση του παράγοντος της υπάρξεως είχε ως αποτέλεσμα την εκδήλωση της Φύσεως και αυτό εννοεί ο Νάγος με την έκφραση «ατελεύτητα παραγωγικές δυνάμεων».
Το Χάος ή αρχικό άτομο κατά την επιστήμη
Η σημαντικότερη σύγχρονη θεωρία για την αρχή του Σύμπαντος είναι η θεωρία της αρχικής μεγάλης έκρηξης (big bang) σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν ξεκίνησε με την έκρηξη του “Αρχικού Ατόμου” το οποίο είναι το Αυθύπαρκτο Αρχικό Αίτιο (ιδέ παράγρ. 3.5.1 κατωτέρω) από το οποίο εκπορεύτηκε η Φύση. Το Αρχικό Άτομο ξεκίνησε από μια μαθηματική ανωμαλία (singularity) που σημαίνει ότι είχε απείρως μικρές διαστάσεις, μικρότερες από τις διαστάσεις ενός πρωτονίου, και με άπειρη πυκνότητα και θερμοκρασία. Αυτό προκύπτει από τη λύση των εξισώσεων του Einstein αν θεωρήσουμε τον “παράγοντα κλίμακας” R=0 και τον “παράγοντα χρόνος” t=0.
Ο πρώτος που διατύπωσε την θεωρία της αρχικής μεγάλης έκρηξης ήταν ο Βέλγος Lemaitre το 1927 ο οποίος, εκτός από τις λύσεις των εξισώσεων του Einstein χρησιμοποίησε και τον εξής συλλογισμό: “επειδή η εντροπία[2] του Σύμπαντος συνεχώς αυξάνει, θα πρέπει το Σύμπαν να ξεκίνησε από ένα Αρχικό Άτομο το οποίο είχε την μεγαλύτερη δυνατή οργάνωση, περιείχε όλη την ύλη του Σύμπαντος και από την έκρηξη του οποίου προήλθαν οι γαλαξίες κλπ που αποτελούν σήμερα το Σύμπαν”. Το 1969 οι Άγγλοι Hawking και Penrose απέδειξαν ότι οποιοδήποτε θεωρητικό πρότυπο του Σύμπαντος το οποίο έχει τα χαρακτηριστικά ισοτροπίας και ομοιογενείας του παρατηρουμένου Σύμπαντος ξεκίνησε από μια μαθηματική ανωμαλία (sigularity). Τέλος ο Έλληνας Καζάνας το 1980 διατύπωσε την θεωρία του λεγομένου πληθωρικού Σύμπαντος, σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν πέρασε από μια φάση τεράστιας διαστολής (πληθωρισμού) όταν η ηλικία του ήταν μεταξύ 10-35 και 10-32 και από διαστάσεις ενός πρωτονίου που είχε έγινε μεγαλύτερο από το ορατό σήμερα Σύμπαν.
Από τα προαναφερθέντα συνάγεται ότι η σχετικιστική κοσμολογία έχει προσεγγίσει την έννοια του Χάους αφού δέχεται ότι το Σύμπαν ξεκίνησε από ένα απείρως μικρό Αρχικό Άτομο το οποίο περιείχε όλη την ύλη του Σύμπαντος και από την έκρηξη του οποίου προήλθαν οι γαλαξίες κλπ που αποτελούν σήμερα το Σύμπαν, αλλά δεν έχει υπεισέλθει στην σύσταση αυτού του ατόμου και στα αίτια που προκάλεσαν την εξ αυτού εκπόρευση του Σύμπαντος
Σύγκριση απόψεων επιστήμης και φιλοσοφίας
Η επιστήμη δεν ερευνά τα αίτια που προκάλεσαν την μεγάλη έκρηξη του «αρχικού ατόμου» στο οποίο ήταν συγκεντρωμένη όλη η ουσία της Φύσεως. Προφανώς η έννοια του «αρχικού ατόμου» της επιστήμης ταυτίζεται με την έννοια του Χάους της Φιλοσοφίας, όπως περιγράφηκε ανωτέρω. Οι επιστήμονες ερευνητές αρχίζουν να ερευνούν τις συνθήκες του Σύμπαντος αμέσως μετά την Μεγάλη έκρηξη όταν η ηλικία του ήταν μικρό μόνο κλάσμα του δευτερολέπτου, η θερμοκρασία του μερικά τρισεκατομμύρια βαθμούς και η ακτίνα του μικρότερη από την ακτίνα ενός πρωτονίου. Ουδείς ερευνητής μέχρι σήμερα δεν ασχολήθηκε με την σύσταση του «αρχικού ατόμου» ούτε και με τα αίτια που προκάλεσαν την «μεγάλη έκρηξη».
Η επιστήμη θεωρεί ότι η δημιουργία της Φύσεως είναι αποτέλεσμα μιας “μεγάλης έκρηξης”, συνεπώς η δημιουργία περατώθηκε και δεν δημιουργούνται νέες ουσίες. Το μόνο που λαμβάνει χώρα στη Φύση είναι η ατελεύτητη εξέλιξη αυτών των ουσιών που την περιγράφει με την αύξηση της εντροπίας του σύμπαντος. Επίσης αγνοεί τα αίτια που προκάλεσαν την μεγάλη έκρηξη και συνεπώς την δημιουργία της Φύσεως, ενώ η φιλοσοφία έχει λογικοφανή απάντηση.
Η φιλοσοφία πιστεύει ότι η δημιουργία του Σύμπαντος δεν περατώθηκε αλλά γίνεται αενάως με την αδιάκοπη μεταφορά ουσίας από το Χάος στο Είναι της εκδηλουμένης Φύσεως. Οι ουσίες αυτές εξελίσσονται αενάως και συνεπώς υπάρχουν στη Φύση ουσίες διαφόρου επιπέδου εξέλιξης (ανάλογα με τον χρόνο εκδηλώσεώς τους) οι οποίες συγκροτούν κόσμους διαφορετικών επιπέδων εξέλιξης. Επίσης, παρά το γεγονός ότι πιστεύει ότι δεν είναι δυνατή η προσέγγιση του Χάους, γνωρίζει τα αίτια που την προκάλεσαν με την εφαρμογή του νόμου της αναλογικότητας.
Η πρώτη κίνηση
Η ΠΡΩΤΗ ΚΙΝΗΣΗ ήταν το αίτιο που προκάλεσε την έναρξη της εκδηλώσεως της δυνάμεως της ενεργού ουσίας ώστε από την κατάσταση της απολύτου ηρεμίας που ήταν να αρχίσει η εκπόρευση της Φύσεως εκ του Χάους. Αλλά ποίος προκάλεσε αυτήν την πρώτη κίνηση;
α) Η εκ του ΣΚΟΠΟΥ εξήγηση της πρώτης κινήσεως. Κατά την άποψη αυτήν η πρώτη κίνηση έγινε με ΣΚΟΠΟ την δημιουργία της Φύσεως και η Φύση έγινε με σκοπό της εμφάνιση του πνεύματος. Η θεώρηση όμως της υπάρξεως σκοπού για την εκδήλωση αυτής της πρώτης κινήσεως προϋποθέτει βούληση και επομένως την ύπαρξη πνεύματος κάποιου απολύτου όντος. Στην περίπτωση όμως αυτήν η πρώτη κίνηση δεν είναι μια αυθόρμητη τάση προς μεταβολή αλλά αποτέλεσμα μιας ώθησης έξωθεν επιβαλλομένης από κάποιο (εξωκοσμικό) απόλυτο ον. Εκ των ανωτέρω προκύπτει το εξής ερώτημα: το απόλυτο αυτό ον που βρισκότανε για να επιβάλλει την πρώτη κίνηση στην ενεργό ουσία πριν εκπορευτεί ο χώρος και ο χρόνος από την ενεργό ουσία, αφού ούτε χώρος ούτε χρόνος υπήρχε έξωθεν της ενεργού ουσίας; Αν πάλι το ον αυτό ήταν εκτός χρόνου και χώρου (άποψη που είναι ακατανόητη στα όντα της Φύσεως) τότε η ουσία του θα ήταν διαφορετική από την ουσία της εκπορευθείσης από την επέμβασή του Φύσεως ώστε να μπορεί να υπάρχει εκτός χώρου και χρόνου γιατί η ουσία της Φύσεως εκδηλώνεται μόνον σε χώρο και χρόνο. Συνεπώς μετά την εκπόρευση της φύσεως το ον αυτό θα παραμένει εκτός της Φύσεως δηλαδή ήταν και παραμένει εξωκοσμικό και θα πρέπει να είναι αδύνατος ο εντοπισμός του από τα όντα της Φύσεως που είναι συγκροτημένα από τις ουσίες της Φύσεως. Αλλά και πάλι γεννάται το ερώτημα: ποίος δημιούργησε την κοσμογονική (ή ενεργό) ουσία; Και αν την Ουσία αυτήν την δημιούργησε το απόλυτο Ον τότε το απόλυτο Ον ποίος το δημιούργησε;
Με την άποψη αυτή περίπου συμπλέει ο Αριστοτέλης ο οποίος θεωρεί ότι υπήρχε κάποιο «πρώτο κινούν» το οποίο όμως ήταν ταυτόχρονα ακίνητο και το χαρακτηρίζει ως το «πρώτο κινούν ακίνητο» και το οποίο ταυτίζει με τον Θεό, δηλαδή την υπέρτατη νόηση, που έχει καθορίσει απ’ την αρχή και για πάντα όσα σχετίζονται με την κίνηση και την λειτουργία του κόσμου. Ως νοούσα ουσία ο Θεός, δηλαδή ως «ζώο αΐδιο άριστο»[3] είναι αιώνιο, αμετάβλητος και πάντοτε «εν ενεργεία», επιπλέον είναι (όπως το πρώτο κινούν ακίνητο) το ερώμενο δηλαδή αυτό που σύρει αλλά και το έρων δηλαδή αυτό που κινεί προς τον εαυτό του, ενώ το ίδιο παραμένει ακίνητο. Εδώ βέβαια γεννάται το ερώτημα (πέραν των ανωτέρω διατυπωθέντων): πως από το ακίνητο προέκυψε κίνηση; Και ποίος δημιούργησε αυτό το «πρώτο κινούν ακίνητο»;
β) Η εκ της ΤΑΣΕΩΣ ΠΡΟΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗ εξήγηση της «πρώτης» κινήσεως. Κατά την άποψη αυτήν η «πρώτη» κίνηση οφείλεται στην τάση προς μεταβολή της ενεργού ουσίας γιατί κίνηση είναι μια γενική ιδιότητα της Ουσίας του Χάους (εκδηλωμένης και μη) η οποία (ιδιότητα) εκδηλώνεται ΑΥΘΟΡΜΗΤΑ χωρίς καμία έξωθεν επέμβαση από κάποιο απόλυτο ον και, επομένως, το αίτιο της εκπορεύσεως της Φύσεως ήταν ενδογενές. Συνεπώς η εκπόρευση της Φύσεως με την μορφή με την οποία το γνωρίζουμε σήμερα, είναι μια από τις πολλές πιθανότητες που υπήρχαν ώστε από την ενεργό ουσία να εκπορευτεί η Φύση με την γνωστή της σήμερα μορφή. Η ύπαρξη όμως μιας τάσεως προς μεταβολή δεν αρκεί για να εξηγήσει την αρχή της «πρώτης» κινήσεως αν θεωρήσουμε ότι η Ενεργός ουσία βρισκότανε σε απόλυτη ηρεμία και απορρίψουμε την ύπαρξη εξωτερικού αιτίου. Συνεπώς πρέπει να δεχθούμε επιπροσθέτως ότι δεν υπήρχε απόλυτη ηρεμία και η τάση προς μεταβολή ήταν μια απείρως μικρή κίνηση. Αυτό σημαίνει ότι η Ουσία του Χάους δεν βρισκότανε σε «απόλυτη» ηρεμία και συνεπώς δεν υπήρχε ανάγκη μιας «πρώτης» κινήσεως της Ουσίας ώστε να εκπορευτεί η Φύση εξ αυτής. Σχετικά ο Νάγος θεωρεί ότι η κίνηση υπήρχε στο Χάος ως το «απροσπέλαστο κέντρο» στο Χάος αλλά ήταν ελαχίστη (παράγραφος 3.1.2Γ) και ότι η αιτία εκπορεύσεως της Φύσεως ήταν η προσέγγιση του κέντρου του Χάους στην η Ζωή που ήταν ο φλοιός. Η προσέγγιση αυτή υπήρξε η αφετηρία της δημιουργίας του Σύμπαντος.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΑΚΑΣ, φυσικός και πτυχιούχος της νομικής.
[1] Η λέξη ουσία σημαίνει ύπαρξη.
[2] Η εντροπία είναι ένα μέγεθος που προέρχεται από την διατύπωση του δευτέρου θερμοδυναμικού αξιώματος, σύμφωνα με το οποίο η μεταβολή που γίνεται σε ένα σύστημα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της εντροπίας. Η αύξηση της εντροπίας συνδέεται με την αύξηση της «αταξίας» που εμφανίζεται σε ένα σύστημα δηλαδή την αύξηση του καταμερισμού και της πολυπλοκότητας ενός συστήματος. Η επιστήμη θεωρεί ότι η εντροπία ήταν μηδέν στο αρχικό άτομο από το οποίο προήλθε το Σύμπαν και ότι με την δημιουργία και εξέλιξη του σύμπαντος η εντροπία συνεχώς αυξάνει καθώς αυξάνει η «αταξία» στο Σύμπαν δηλαδή ο καταμερισμός και πολυπλοκότητα του Σύμπαντος. Το λόγιο των εσωτεριστών «τάξη από το Χάος” δηλαδή ότι η τάξη που υπάρχει στο Σύμπαν προήλθε από το χάος δεν υπονοεί ότι κατ’ αντιδιαστολή θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι στο Χάος υπάρχει αναγκαστικά αταξία. Η απόδοση στο Χάος της έννοιας ότι εκεί υπάρχει η μεγίστη αταξία είναι αυθαίρετη και λανθασμένη. Το λόγιο «τάξη από το χάος» κατά την γνώμη μου υπονοεί ότι αυτή η τάξη δηλαδή αυτή η νομοτέλεια που υπάρχει στο Σύμπαν προήλθε από το Χάος στο οποίο όλες οι ουσίες υπάρχουν σε ανεκδήλωτη κατάσταση και όχι σε αταξία. Επίσης είναι παρερμηνεία να θεωρήσουμε ότι η «αταξία» που συνεπάγεται την αύξηση της εντροπίας στο σύμπαν (κατά την άποψη της επιστήμης) δεικνύει σύγκρουση απόψεων επιστήμης και φιλοσοφίας γιατί η επιστήμη με την έννοια αταξία εννοεί την πολυπλοκότητα και πολλαπλότητα στο Σύμπαν που δεν σημαίνει ότι αυτή η πολυπλοκότητα και πολλαπλότητα στο Σύμπαν (που συνεχώς αυξάνει) οδηγεί σε χειροτέρευση. Αντίθετα η αύξηση της πολυπλοκότητας και πολλαπλότητας έχουν ως αποτέλεσμα την ανέλιξη του Σύμπαντος στον άπειρο χρόνο.
[3] Αριστοτέλους: Μετά το Φυσικά Α 7, 1072 β 29
