Η λατρεία της μητέρας γης αρχίζει από την προϊστορική εποχή. Υπάρχουν ενδείξεις ότι έχει αρχίσει πριν από 50.000 χρόνια, όταν οι άνθρωποι ζούσαν ακόμη σε μια τροφοσυλλεκτική κοινωνία. Οι αιτίες που οδήγησαν τον πρωτόγονο άνθρωπο στη λατρεία της γης, και στις ανάλογες τελετουργίες, είναι η ανησυχία του: αν θα καρποφορήσουν τα δέντρα, αν ο σπόρος που θάφτηκε στη γη θα φυτρώσει την άνοιξη αλλά και η ανησυχία που προκαλούσαν οι περίοδοι ξηρασίας, η παρατεταμένη έλλειψη βροχής ακόμη και η καταστροφή της βλάστησης. Μαζί με τις ικεσίες επιστρατευόταν και ένα είδος επίκλησης που είχε σχέση με την ομοιοπαθητική μαγεία ,που καλλιεργήθηκε από τον πρωτόγονο άνθρωπο. Τότε εμφανίστηκαν τα πρώτα είδωλα και ξόανα , αλλά και οι σοφοί, οι μάγοι και οι θεραπευτές. Ακολούθησαν τα όργια που γίνονται σε όλα τα μυστήρια ,τα οποία συνδέθηκαν πρώτα με τη Μητέρα Γη και αποτέλεσαν τμήμα των δρώμενων των μυστηρίων. Τότε η φύση πήρε στη φαντασία του πρωτόγονου ανθρώπου τη μορφή της γυναίκας….!!!!
Η Μητέρα είναι αυτή που συντηρεί το Σύμπαν. Είναι η θεά της μητρότητας. Το σύμπαν και όλα τα πλάσματα είναι τα παιδιά της, τα οποία φροντίζει δίνοντάς τα ότι χρειάζονται για να τραφούν και να αναπτυχθούν. Αντιπροσωπεύει τη γονιμότητα, την ωριμότητα, την εκπλήρωση, τη σταθερότητα και γενικά την αφθονία. Τη βλέπουμε ακόμη και γυμνόστηθη.
Σύμφωνα με το Γιούνγκ «το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας ή Θεάς είναι βαθιά ριζωμένο στον ανθρώπινο νου ακόμα και πριν από την κύηση και συμβολίζει τρεις μορφές. Την Παρθένο, τη μητέρα και τη γραία. Δηλαδή την αγνότητα ,τη γονιμότητα και τη σοφία » .1
O Πλάτων στο έργο του «Μενέξενος» γράφει χαρακτηριστικά «η γυναίκα δεν μιμείται τη γη στην κύηση και στη γέννηση αλλά η γη τη γυναίκα»!
Έτσι κατασκευάζονται, στη συνέχεια, οι ευτραφείς «πρωτόγονες αφροδίτες» με τονισμένα τα σεξουαλικά τους χαρακτηριστικά.2 Όσο ο άνθρωπος παρέμενε τροφοσυλλέκτης η Μητέρα Γη ταυτιζόταν με την άγρια φύση. Επάνω στη γη ,ο τότε άνθρωπος, χάραξε τα πρώτα αυλάκια με ένα οξύ εργαλείο που ήταν ο ΓΥΗΣ δηλαδή το άροτρο (από τη λέξη άρουρα για τον αγρό) όμοιο με το κεφαλαίο ΓΑΜΑ. 3.Με τη διάνοιξη της γης από το άροτρο και τη σπορά έρχεται η γονιμοποίηση όπως η ΓΥΝΑ-ΓΥΝΗ ,που κι’ αυτή από τη φύση της υφίσταται ρήγμα στον παρθενικό της υμένα για χάρη της γονιμοποίησης. Από το ρήγμα αυτό γεννιέται ο νέος άνθρωπος που αυτή μεγαλώνει και εκπαιδεύει. «ΓΑ, ΓΗ, ΓΑΙΑ ευρύστερνο στήριγμα όλων, ασφαλές και αιώνιον» όπως μας λέει ο Ησίοδος στην Κοσμογονία του. ΜΑ είναι ό πρώτος αρχέγονος φθόγγος που ψελλίζει ο άνθρωπος σε όλα τα μέρη της γης, κι ‘ είναι τόσο πανάρχαιος όσο και ο σύγχρονος. Όμως με την καλλιέργεια της γης, την εξημέρωση των ζώων και τη δημιουργία των οικισμών ο άνθρωπος αλλάζει την έννοια της Μητέρας Γης και αρχίζει να της δίνει ονόματα όπως Γαία, Ορεία Μήτηρ, Φιδοθέα (Θεά των Όφεων της Μινωικής Κρήτης),Κυβέλη, Ρέα, Εκάτη, Άρτεμη, Αξίερος (Θρακική θεότητα της Σαμοθράκης),Δήμητρα κ.α. εάν αρκεστούμε μονάχα στη Μυθολογία μας.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ στο λαβύρινθο (τον οποίο βρίσκουμε όχι μόνο στη Κρήτη, όπως λανθασμένα νομίζουμε, αλλά και σε άλλα μέρη του κόσμου έστω και σαν σχέδιο ή επίγεια κατασκευή όπως στη Φιλανδία, Νορβηγία, Ιρλανδία, Ρωσία κ.τ.λ.).Ο λαβύρινθος (η λέξη είναι καρικής προέλευσης) στην ουσία είναι ένας λατρευτικός χώρος της Χθόνιας Μητέρας – Γης ,από την παλαιολιθική ακόμη εποχή, όταν οι λαβύρινθοι ήταν σπήλαια. Το σχήμα τους ουσιαστικά δίνει την αίσθηση της μήτρας από την οποία γεννιέται η ζωή .Οι λαβύρινθοι είναι χώροι ταφής νεκρών και δίπλα τους υπάρχουν ιερά στη Χθόνια Θεότητα (πότνια) Μητέρα Γη. Η μορφή τους έχει παρθεί από τα σπήλαια της παλαιολιθικής εποχής. Τοποθετούνται δηλαδή στη μήτρα της Μητέρας Γης για να αναγεννηθούν όπως οι σπόροι που θάβονται στη γη !! Αυτή η παράδοση, δηλαδή της ταφής των προγόνων στη γη (ακόμη και στο πάτωμα των σπιτιών),θα συνεχιστεί πολλούς αιώνες και θα μετεξελιχτεί, στις πρωτόγονες κοινωνίας, σε μια μορφή προγονολατρείας μέχρι τις μέρες μας.
Ας αρχίσουμε όμως από τη Γαία, μια από τις αρχαιότερες θεότητες της ελληνικής μυθολογίας, η οποία προϋπήρχε με το Χάος και τον Έρωτα – Φάνη στη δημιουργία του κόσμου. Κατά μια άλλη εκδοχή οι τρεις αυτές κοσμικές υπάρξεις γεννήθηκαν από το Κοσμικό Αυγό το οποίο προήλθε από το μηδέν, το τίποτα ή τη Νύχτα.
Η Γαία στο επίπεδο της Κοσμογονίας συμβολίζει την υλική πλευρά του κόσμου και όχι τη Γη. Το Χάος συμβολίζει το χώρο του σύμπαντος ενώ ο Έρωτας συμβολίζει την κινητήρια δύναμη που ενώνει, μεταλλάσσει και μεταμορφώνει το Πάν.
Σύμφωνα με τον Ησίοδο η Γαία με το Χάος, και με τη μεσολάβηση του Έρωτα, γεννά τον Ουρανό με τον οποίο αργότερα ενώνεται και κάνει παιδιά. Μετά την πτώση του από την εξουσία, και την αντικατάστασή του από τον Κρόνο, η Γαία (και η Τηθύ) ενώνεται με τον Ωκεανό και γεννά θεούς και θεές του υγρού στοιχείου. Έτσι ολοκληρώνει τη δημιουργία.
Γραπτά τεκμήρια της λατρείας της Γαίας έχουμε από παλιά με προαλφαβητική ακόμα γραφή, παραδείγματα:
Α. Διαβάζουμε επί αργυρών και χρυσών πελέκεων ,με Γραμμική Α΄ Γραφή : « ΔΑ ΜΑ = στην θεά Γή Μητέρα». Στη Κρήτη στο Σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου
B.Διαβάζουμε επί πήλινων πινακίδων, στη Θήβα, από το αρχείο του ανακτόρου της Καδμείας, με Γραμμική Β΄ : «ΜΑ ΓΑ = στη μάνα γη»
Γ. Διαβάζουμε στον ετερόστομο αμφορέα που βρέθηκε εντός του ιερού της Ελευσίνας, με Γραμμική Β΄ γραφή σε δύο σειρές : «ΔΑ ΤΙΘΩ= στη θεά γή ανατίθημι» και «ΔΑΕΙΡΑΣ ΖΩΑ= χάριν της ζωής Δαείρας» ,όνομα ΔΑΕΙΡΑ από την εποχή του Κατακλυσμού του Δευκαλίωνα.
Γιατί όμως ΔΑ και ΓΑ; Διότι με τη λέξη ΔΑ δηλώνεται η Θεά Γη ,η θεότητα που αντιπροσωπεύει τον πλανήτη μας στο πνευματικό επίπεδο. Και με τη λέξη ΓΑ δηλώνεται το «Φυσικό Σώμα» του πλανήτη μας αυτό που εμείς αποκαλούμε και «Χθόνα» από όπου και οι χθόνιες θεότητες όπως η Κόρη (θα αναφερθούμε παρακάτω).
Συνεχίζουμε με τη Θεά Μα ,μια άγνωστη σήμερα θεότητα, της Μικράς Ασίας η οποία έφτασε στη Δύση πρώτα στη Μακεδονία ,επειδή ταυτίστηκε με την Άρτεμη της Εφέσου (σε αυτήν αναφερόμαστε παρακάτω),την Ελληνιστική εποχή και μετά στη Ρώμη και την Όστια, εξαιτίας του Σύλλα ,μετά τον Α’ Μιθριδατικό Πόλεμο, επειδή ταυτίστηκε με τη Μa-Bellona. Από νομίσματα πόλεων της Μ. Ασίας (κυρίως της Περγάμου) ανακαλύπτουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες την ταύτιζαν με την Κυβέλη-Γαία-Ρέα–Ήρα–Δήμητρα ακόμη και την Αφροδίτη. Οι άλλοι λαοί την ονόμασαν Ίσιδα 4, και Bast (Αιγύπτιοι), Juno ή Ceres(Pωμαίοι), Danu ή Dana(Κέλτες),Frigg (Νορβηγοί),Arianrhod (Ουαλοί) κτλ. Ήταν η Μητέρα που συντηρούσε το σύμπαν, η θηλυκή πλευρά της θεϊκής ενέργειας,η πηγή της δημιουργίας αλλά και η θεά της μητρότητας. Μία μορφή της τριπλής θεάς.
Η λατρεία της Θεάς Μα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Καππαδοκία αλλά και τον Πόντο εφόσον είναι σε μας γνωστό, χάρη στον Στράβωνα, ότι λατρευόταν τόσο στα Κόμανα της Καππαδοκίας όσο και του Πόντου. Οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε σήμερα δεν προέρχονται από Ασσυριακές ή Χιττιτικές πηγές, μολονότι αυτοί οι λαοί λάτρευαν αυτή τη θεότητα, αλλά από ελληνιστικές όταν ο Μέγας Αλέξανδρος κατακτάει την Καππαδοκία, η οποία λόγω της απομόνωσής της λάτρευε τη θεά Μα η οποία ταυτίζεται με την θεά Hepat ή «Θεά του ήλιου Αρήννα» των Χετταίων.
Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει από επιστήμονες η λατρεία της Μα φαίνεται ότι δέχτηκε πολλές επιδράσεις στο πέρασμα των αιώνων εξ ανατολών και κυρίως από την Περσία εάν κρίνουμε ότι η αρχέγονη λατρεία της ήταν υπαίθρια.
Οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε για την εικονογραφία της ΜΑ προέρχονται από την ελληνιστική αλλά και ρωμαϊκή εποχή και τονίζουν ,επίσης, την ηλιακή και πολεμική ιδιότητα της θεάς. Το διάδημα με τις ακτίνες του ηλίου φαίνεται να ήταν χαρακτηριστικό εικονογραφικό στοιχείο της Μα ως ουράνιας θεότητας. Το στοιχείο που την ξεχώριζε όμως ήταν η στρατιωτική της ενδυμασία. Αυτό αργότερα το βλέπουμε να αποτυπώνεται από τον εξαίρετο γλύπτη Ευφράνορα πάνω σε ένα χυτό άγαλμα της Θεάς Αθηνάς που βρίσκεται σήμερα, σε άριστη κατάσταση, στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιώς. Αυτή η εμφάνιση, των θεοτήτων με στρατιωτική περιβολή ,με βάζει σε σκέψεις εφόσον τη χριστιανική εποχή λατρεύονται αρκετοί στρατιωτικοί άγιοι (όπως Αγ. Γεώργιος, Αγιος Μηνάς, Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων)στην Καππαδοκία, μια επαρχία με έντονο το πολεμικό στοιχείο εφόσον βρισκόταν στα σύνορα με τους νότιους και πολεμικούς λαούς. Υπάρχει όμως και ένας ακόμη άγιος της Καππαδοκίας (λατρεύεται σήμερα και στην Κύπρο) με το όνομα Άγιος Μάμας, προστάτης των βοσκών και των κοπαδιών αλλά και της πανίδας ο οποίος «κουβαλάει τις αναμνήσεις» τόσο του Ορφέα όσο και του Άττι. Κάθεται ,και συμβολίζεται, πάνω σε λιοντάρι το οποίο έχει εξημερώσει. Αυτό τον έχει σώσει. Χαρακτηρίζεται προστάτης της φύσης. Είναι όλα αυτά τυχαία ή αποτελούν μια συνέχεια των παραδόσεων των λαών της Αντολίας και της Θράκης (να μην ξεχνούμε ότι Θράκες μετανάστευσαν και εγκαταστάθηκαν στη Μικρά Ασία σε διάφορες εποχές και με διάφορα ονόματα).
Είναι άγνωστο εάν η θεά ΜΑ προϋπήρχε της Θεάς Κυβέλης η απλά άλλαξε όνομα με το πέρασμα των αιώνων και των λαών από τη Μικρά Ασία. Ας δούμε την παράλληλη πορεία.
Στη Μεσοποταμία, και ειδικά στη Σουμερία, υπήρχε η θεά Κumbaba ή Kug Bau η οποία περνάει στο γειτονικό λαό των Χουριτών με το όνομα Hannahannah (που σημαίνει μητέρα και στη συνέχεια στους Χετταίους για να φτάσει, με την παρέλευση των αιώνων, στη Φρυγία με το όνομα Matar Kubileya ,στη Λυδία με το όνομα Kunau Kurfau και στη Ιωνία με το όνομα Kybebe, δηλαδή Κυβέλη και Αγδίστη. Έτσι καθιερώνεται μια Μητέρα Θεά-ειδικά στη Φρυγία-προστάτιδα των βουνών, της άγριας φύσης και των δημιουργικών δυνάμεων συνοδευόμενη πάντοτε από δύο λιοντάρια ή λεοπαρδάλεις σύμβολα του άγριου χαρακτήρα της θεάς. Η Κυβέλη συμβόλιζε και την αύξηση και το μαρασμό της βλάστησης. Η λατρεία της Κυβέλης πέρασε στην Ελλάδα μέσω των αποικιών των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Στη Θήβα ο Πίνδαρος είχε αναγείρει ένα ιερό της θεάς ,ενώ στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών υπήρχε (σήμερα βλέπουμε μόνο τα θεμέλια του μπροστά στο Ναό του Ήφαιστου) το Μητρώο, προς τιμή της Μητέρας Θεάς. Εκεί που οι Αθηναίοι φύλαγαν τα αρχεία του κράτους .Εξ ου και τα σημερινά μητρώα που είμαστε όλοι γραμμένοι ονομάζονται μητρώα!
Τι γίνεται όμως με το νεαρό θεό που συνήθως συνοδεύει τις Μητέρες Θεές είτε με το όνομα Άττις είτε Όσιρις είτε Άδωνις; Ο νεαρός αυτός θεός έχει μια θνήσκουσα μορφή αλλά μετά από περιπέτειες πάντοτε ανασταίνεται! Ο άνθρωπος προσωποποίησε τα συναισθήματα του και η φύση πήρε τη μορφή της Μεγάλης Θεάς ενώ η βλάστηση και η αναγέννηση της φύσης καθιερώθηκε σαν το Θείο Βρέφος ή ένα Νεαρό Θεό ή Μέγιστο Κούρο, όπως θα ονομαστεί αργότερα, ή Βελχάνο ή Υάκινθο ή Διόνυσο – ο οποίος γεννιέται, πεθαίνει και ανασταίνεται με την άνοιξη κάθε χρόνο. Έτσι ακριβώς όπως τα φυτά στη φύση.
Εδώ πρέπει να αναφερθούμε στον ιερό γάμο των θεαινών με τους νεαρούς θεούς (έχουμε και την περίπτωση της Αφροδίτης με τον αποπλανηθέντα βοσκό Αγχίση στο Όρος Ίδης) ο οποίος αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο και μια διάλεξη από μόνο του επομένως δεν θα επεκταθούμε σε αυτόν επί του παρόντος.
Δεν μπορούμε εδώ να αναλύσουμε τους πολύ ενδιαφέροντες μύθους ,τις δοξασίες αλλά και τελετουργίες που συνοδεύουν τις, γνωστές ή μη, αυτές θεότητες (προ και μετά θανάτου) αλλά θα σταθούμε μονάχα σε μερικές ελληνικές θέαινες που μας είναι γνωστές.
Ο Ησίοδος, στη Θεογονία του, έγραφε (483-462)-
«Η Ρέα υποταγμένη από έρωτα στον Κρόνο του γέννησε εξαίρετα παιδιά την Εστία, τη Δήμητρα και την Ήρα τη Χρυσοπέδιλη, το Δυνατό Άδη που κατοικεί κάτω από τη γη και τον κοσμοσείστη Ποσειδώνα και τον Δία τον Σοφό και Αστραποβρόντη..και τους κατάπινε ο Μέγας Κρόνος για να μην αποκτήσει άλλος αθάνατος τη βασιλική εξουσία»
Στη θεογονία του Ησίοδου η λατρεία της Ρέας ήταν συνδεδεμένη με αυτή του Δία (εφόσον σαν μητέρα τον έκρυψε στο όρος Ίδη της Κρήτης-υπάρχει όρος Ίδη και στην Τρωάδα-για να τον σώσει από τον Κρόνο που έτρωγε τα παιδιά του) .Ποιητές ,αργότερα, την παρουσίασαν σαν Μητέρα « Ανθρώπων τε και θεών» ενώ δημιουργήθηκαν ναοί της παντού. Στη Μικρά Ασία, ωστόσο, ταυτίστηκε με τη Θεά Κυβέλη που ίσως προϋπήρχε. Έτσι τη συναντούμε σαν Ρέα-Κυβέλη ή σαν Ήρα-Κυβέλη (οι αρχαίοι Έλληνες είχαν κτίσει ιερό πάνω στο Όρος Ίδη της Τρωάδος για τις θεές αυτές που αργότερα οι Ρωμαίοι τις αποκάλεσαν Mater deum magna Idaea) μεταξύ των εξελληνισμένων λαών της Ανατολίας.
Η Δήμητρα ήταν η Μητέρα Γη ή Μεγάλη Μητέρα, όπως και άλλες θεές των Ελλήνων, αλλά λατρευόταν κατά διαφορετικό τρόπο ειδικά μέσω των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Ήταν η τροφός των πάντων «ορατών τε και αοράτων». Πρόκειται για την Πότνια Θεά, την Κουροτρόφο, τη Δέσποινα (εδώ ταυτίζεται με την κόρη της από τον Ποσειδώνα)στην οποία αρχικά στρεφόταν όλες οι λατρείες υπό ευρύτερη και ακαθόριστη μορφή της Θεάς Γαίας.
Το όνομα Δημήτηρ ετυμολογείται από το Δωρικό τύπο «Δα» ,αντί του συνηθέστερου «Γα» ή «Γη», και το θηλυκό ουσιαστικό «μήτηρ» από τη σύνθεση του «Δα» και του «ματήρ» δημιουργήθηκε το όνομα «Δημήτηρ» και κατά τον Πλάτωνα «διδούσα ως μήτηρ» δηλαδή « εκείνη που προσφέρει σαν μήτηρ/μητέρα τροφή». Έχουμε και την άγνωστη στους πολλούς «Τριπλή Θεά» 1. (άγαλμα που δημιούργησε ο Δαμοφώντας) της Δήμητρας, που κρατάει δάδα και της Δέσποινας (της κόρης της από τον Ποσειδώνα),που κρατάει σκήπτρο, από τη Λυκόσουρα. Τη Δήμητρα συνοδεύει η Άρτεμη και τη Δέσποινα ο Τιτάνας Άνυτος, αμφότεροι πάνοπλοι (έχουμε την πληροφορία αυτή από τα Αρκαδικά του Παυσανία).
Έτσι της δόθηκαν πολλές ονομασίες που εστιαζόταν όμως στην αναίμακτη απολαβή των καρπών της Μητέρας Γης. Η Δήμητρα αποτελεί τη θηλυκή μορφή της παγκόσμιας γονιμότητας, της φυσικής βλάστησης και τελικά την έκφραση της ζωής πάνω στη γη. Επίσης χαρακτηρίζεται σαν σεληνιακή θεότητα συνάδουσα με την υγρή αρχή της σελήνης και των εμμήνων της γυναίκας τα οποία συντελούν στην πολυπόθητη γονιμότητα τόσο του εδάφους όσο και της μήτρας της γυναίκας. Η γονιμοποιός επίδραση της σελήνης εξαίρεται σε πολλούς πρωτόγονους λαούς αλλά και στους καθολικούς, οι οποίοι θεωρούν την Παρθένο Μαρία, σε μας Παναγία, ως τη «Σελήνη της Εκκλησίας». Όλες βέβαια αυτές οι σεληνιακές δοξασίες ανάγονται σε πανάρχαιες μητριαρχικές κοινωνίες.
Η εμφάνιση πρωτογενών τέτοιων μορφών σκέψης και η αντίληψη αντιστοίχων πεποιθήσεων φαίνεται ότι δημιούργησε τη λατρεία σεληνιακών θεαινών όπως η Μητέρα Γαία ,η Δήμητρα και η Εκάτη στον ελληνικό χώρο αλλά με την τρίτη έννοια της « τριπλής θεάς» που είναι η σοφή θέα ή γριά όπως οι Τρεις Θεές (από την εποχή της ειδωλολατρίας στην Αραβία) Al Uzza -Al Lat, Manat (με σύμβολα τη μέδουσα στο στήθος της Αλ Λατ, το λιοντάρι και τη σελήνη) , η Αστάρτη ή Ιστάρ στην Ασσυρία, η πολύμαστος Εφέσια Άρτεμις, η Nepthys και η θεά Αγελάδα Αθώρ ή Χαθώρ της Αιγύπτου (λατρευόταν στον υπέροχο Ναό της στη Ντεντέρα γνωστό και σαν Οίκος της Αθώρ) ,η Πασιφάη στη Μινωϊκή Κρήτη, η Ζικούμ των Χαλδαίων, η Κυβέλη των Φρυγών, η Αnnis και η Morrigan καθώς και η Cerridwen των Κελτών, η Νανά και η Μητέρα Χούμπουρ των Βαβυλωνίων, η Σίγκ Μου των Κινέζων, η Σάχτι και η Κάλι των Ινδών, η Αναχίτα των Μαζνταίων, η Ceres και η Μαία των Ρωμαίων,η Βaba Yaga (των Ρώσων) η Macha (των Ιρλανδών) η Lilith (των Εβραίων) κτλ.
Η ταύτιση των προαναφερθέντων θεαινών με τη σελήνη αποδεικνύεται και από το μελανό ή σκούρο χρώμα με το οποίο σκιαγραφείται η σελήνη. Έτσι μπορούμε να δούμε τις μαύρες εικόνες της «Σελήνης της Εκκλησίας» δηλαδή της Παναγίας -καθώς και τα αγάλματα της (τα οποία λατρεύονται στο Δυτικό Κόσμο και όχι μόνο) στο Monserrat, τη Μασσαλία, στην Ελβετία και Πολωνία- και γενικά οι ‘Μαύρες Μαντόννες΄ σε όλο τον καθολικό κόσμο (σε μερικές χώρες ταυτίζεται με το Δισκοπότηρο και τη Μαγδαληνή, θρησκεία της Wicca). Αλλά και στην Ορθοδοξία υπάρχουν απεικονίσεις «Μαύρης Παρθένας» όπως η εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοτραφούσας στο Β.Χ.Μ, η τοιχογραφία της Παναγίας της Γοργοεπηκόου στην Ι.Μ.Δοχειαρίου, η εικόνα της Παναγίας Κουμαριώτισσας στη Χάλκη κ.τ.λ.
Τι γίνεται όμως με την Κόρη ? Στην περίπτωση της Δήμητρας η Περσεφόνη που είχε απαχθεί από τον Πλούτωνα προς μεγάλη λύπη της μητέρας της. Η κόρη αποτελεί το τρίτο μέλος της «Τριπλής Θεάς» που έχει σχέση άλλοτε με τη σελήνη αλλά και με τη βλάστηση και την άνοιξη. Οι μύθοι των θεαινών μας δίνουν ενδιαφέροντα στοιχεία τα οποία λόγω χώρου δεν μπορούμε να παραθέσουμε εδώ. Μπορούμε όμως να αναφέρουμε μερικές Κόρες που λάτρεψαν διάφοροι λαοί όπως οι Έλληνες την Περσεφόνη και την Ήβη, οι Ρωμαίοι τη Diana και τη Flora,οι Ινδοί την Parvati, οι Νορβηγοί τη Freya,οι Κέλτες την Ostara και τη Rhiannon οι Ιρλανδοί τη Brigit κ.τ.λ.
Δεν πρέπει να ξεχάσουμε όμως την Εφέσια Άρτεμιδα, που θεωρείται η συνέχεια προηγούμενων θεαινών της Μέσης Ανατολής. Αυτό που καθιστά την Αρτέμιδα μια από τις μεγαλύτερες θέαινες του ελληνικού κόσμου δεν είναι μόνο ο ατίθασος χαρακτήρας της και η άμεση συγγένεια της προς τον πατέρα της Δία αλλά η συχνότατη ταύτισή της με τη Μεγάλη Μητέρα φύση. Τα σύμβολά της το τόξο, η φαρέτρα και η δας παραπέμπουν συγχρόνως στο φως και το κυνήγι. Η ημισέληνος είναι το τόξο της νυκτερινής παρθένας. Οι μυστηριακές επιρροές του φεγγαριού εξηγούν τον διττό χαρακτήρα της που είναι για τους θνητούς ευεργετική και θανάσιμη συγχρόνως. Μαζί με τον ξανθό αδελφό της, το ωραίο και ευγενή Απόλλωνα, υπόσχεται την αιώνια εναλλαγή της μέρας και της νύκτας μέσα στην ενοποιούσα ακινησία του σύμπαντος.
Η Εφέσια Άρτεμις είναι η κύρια θεότητα της πόλης της Εφέσου και η προστάτιδα της φύσης, στεγαζόμενη στο περίφημο ιερό της το Αρτεμίσιο (το οποίο κατά την παράδοση ίδρυσαν οι Αμαζόνες) τη διακόσμηση του οποίου πλήρωσε ο μυθικός Κροίσος ενώ τη χαριστική βολή έδωσαν ο Αυτοκράτορας Θεοδόσιος και οι Γότθοι που το λεηλάτησαν . Το μοναδικό Αρτεμίσιο, σήμερα ανύπαρκτο, ήταν ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου .Καταστράφηκε, την πρώτη φορά, τη μέρα που γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος…! Η θεά θεωρείται ως το αμάλγαμα δύο διαφορετικών θεϊκών μορφών και παραδόσεων της μυκηναϊκής Αρτέμιδος και μιας προελληνικής, πιθανώς Χεττιτικής (ή Υπερβόρειας κατά μία άλλη εκδοχή εφόσον είχε ταφεί στη Δήλο) θεότητας, της Όπιδος ή Ούπιδος πολιούχου της πόλεως Αpasa η οποία προϋπήρχε της Εφέσου στο ίδιο σημείο. Οι Πέρσες, μετά την κατάκτηση της Μικράς Ασίας, ταύτιζαν την Άρτεμη με τη θεά Αναϊτιδα ή Δαϊτιδα ενώ οι Ρωμαίοι, αργότερα, με την Ίσιδα. Την εποχή που ο Απ. Παύλος επισκέπτεται την εβραϊκή κοινότητα της Εφέσου ,για να τους διδάξει, διαπιστώνει ότι το Αρτεμίσιο αποτελεί ένα μεγάλο προσκύνημα κάτι που κάνει τον Φρόϋντ να το παρομοιάσει με το προσκύνημα στο Ναό της Παναγίας της Λούρδης. Το άγαλμα της Εφέσιας Αρτέμιδος ή Δέσποινας, έργο του γλύπτη Ένδοιου, ήταν το πιο λαμπρό λατρευτικό άγαλμα στην Ανατολική Μεσόγειο και λόγω της πλούσιας διακόσμησής του ταυτίζεται με την Πότνια Θηρών, της Κρήτης.
Με την καθιέρωση του χριστιανισμού (μετά το Έδικτο του Μεδιολάνου, το 313 μ.Χ., από τον Μέγα Κωνσταντίνο) σαν επίσημη θρησκεία της Αυτοκρατορίας, σε βάρος της εθνικής θρησκείας (με όλα τα επακόλουθα γκρέμισμα ναών κ.τ.λ.),η Μητέρα Θεά αρχίζει να αλλάζει και να ταυτίζεται σιγά σιγά με την Μητέρα του Χριστού, την Παναγία. Άλλωστε σε αυτήν μεταβιβάζονται όλα όσα οι λαοί είχαν γνωρίσει μέσα από άλλες, ειδωλολατρικές, θεότητες ενώ ο τρόπος λατρείας και τα έθιμα απλά αντιγράφονται .Περίπτωση Ίμβρου όπου κάθε 15αύγουστο λατρεύεται η Θεοτόκος και ακολουθεί η σφαγή του ταύρου και η κατασκευή της κουρκούτας, με κρέας ταύρου και σιταριού, που διανέμεται σε όλους συνοδεία μουσικής
Κάτι που είναι τελείως άγνωστο, για την προαναφερόμενη συνέχιση των αρχαίων παραδόσεων ,είναι και ο χρησμός που βρέθηκε χαραγμένος πάνω σε πέτρα στην Κύζικο (πληροφορία από τη Θεοσοφία της Τυβίγγης),αλλά και στην Αθήνα, όταν Έλληνες πολίτες, αναφερόμενοι στο Ναό του Απόλλωνα, έθεσαν το ακόλουθο ερώτημα στον Θεό Απόλλωνα σύμφωνα με τις παραδόσεις «Προφήτευσέ μας προφήτη Τιτάνα, Φοίβε, Απόλλωνα σε ποιόν θα ανήκει τούτος ο οίκος». Αυτός έδωσε τον ακόλουθο χρησμό «Πράξτε όσα προστάζει η αρετή και η τάξη. Εγώ πάντως σας παραγγέλλω πως υπάρχει ένας μόνο τρισυπόστατος θεός που βασιλεύει στα ουράνια ύψη και ο άφθαρτος λόγος του θα κυοφορηθεί σε μια παρθένο. Αυτός, σαν τόξο πυρφόρο, θα διατρέξει τον κόσμο και έχοντας αιχμαλωτίσει τα πάντα, θα τα προσφέρει δώρο στον πατέρα. Ο οίκος τούτος (αναφερόμενος στο ναό του) ανήκει σε αυτή την παρθένο και το όνομά της είναι Μαρία»
Και για να ολοκληρώσουμε το θέμα μας να επικεντρωθούμε στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και κυρίως στην Παρθένο Μαρία, η οποία κατέχει πρωταρχική θέση στην τιμή και στο σεβασμό των χριστιανών σε κάθε γωνιά της γης-ακόμη και στους μουσουλμάνους. Είναι γνωστό ,όπως στις θεότητες παλαιότερα, τις αποδίδονται πολλά, προσωνύμια ανάλογα με την περιοχή και την παράδοση του κάθε τόπου. Οι εικόνες της έχουν ειδικούς συμβολισμούς. Όπως αυτός της Κοιμήσεως της και η άλλες με το στέμμα στο κεφάλι της (Ρόδον Αμάραντον, Βασίλισσα, Μυρτιδιώτισσα) ή με τα παρθενόσιμα- τα τρία χρυσά αστέρια στο κεφάλι και τους ώμους- τα οποία παραπέμπουν στο αειπάρθενο της Παναγίας.
Στην Καινή Διαθήκη μονάχα ο Λουκάς περιγράφει το γεγονός του Ευαγγελισμού, ως εξής,στο κεφάλαιο Α΄ και παραγράφους (26-38) χωρίς να κάνει καμία αναφορά στον κρίνο.
“Αυτή δε, όταν είδε τον Αγγέλλον εταράχθη πολύ από τον λόγον που της είπε και εσκέπτετο μέσα της, ποίαν σημασίαν και ποίον σκοπόν να είχεν ο χαιρετισμός αυτός» και «Και είπεν ο Άγγελος εις αυτήν ΄Μη φοβήσαι, Μαριάμ. Τουναντίον πρέπει να χαρής, διότι εκρίθης άξια εξαιρετικής ευνοίας από τον Θεόν» και «…θα συλλάβης εις την κοιλίαν σου και θα γεννήσης υιόν και θα καλέσης το όνομά του Ιησούν»……… και «είπε η Μαριάμ προς τον Άγγελλον΄Πώς θα γίνη το πρωτοφανές και πρωτάκουστον αυτό και πώς θα συλλάβω και θα γεννήσω,αφού δεν γνωρίζω άνδρα;» και ο άγγελος απεκρίθη και της είπε «το Πνεύμα το άγιον που θα σε καθαρίση από το προπατορικόν αμάρτημα και θα σε εξαγιάση, θα έλθη εις σε και δύναμις του Υψίστου θα ρίψη την δημιουργικήν και προστατευτικήν σκέπην και σκιάν της επί σού. Δι’ αυτό δε και το απολύτως αναμάρτητον και άγιον βρέφος, πού κατά τον υπερφυσικόν αυτόν τρόπον θα γεννηθή, θα αναγνωριστή ότι είναι αυτός ο Υιός του Θεού»
Το ίδιο κάνει και το Κοράνι (και ας σας φαίνεται περίεργο όταν λέει στη σουρά Αλ Ιμράν (Κεφ.3 και παρ. 42) αναφερόμενο στον Ευαγγελισμό, ότι « Και είπε ο άγγελος «Μαρία, ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες ο Κύριός σου εσένα επέλεξε και εσένα φύλαξε αγνή από κάθε κηλίδα» και «Μαρία, να σέβεσαι τον Κύριό σου προσκύνα και γονάτισε ενώπιον Του μαζί με όσους προσεύχονται» και «Κύριε» απάντησε η Μαρία «πώς μπορώ να αποκτήσω γιο, ενώ δεν έχω γνωρίσει άντρα». Κι ο άγγελος απάντησε. «Έτσι ο Θεός δημιουργεί ό,τι Εκείνος θέλει. Λέει «ας γίνει» και γίνεται»
Εάν παρατηρήσετε τα βυζαντινά ψηφιδωτά και τις εικόνες πουθενά δεν θα δείτε τον κρίνο που υποτίθεται ότι έδωσε ο Αρχάγγελος Γαβριήλ στην Παναγία. Ο κρίνος είναι γνωστός από το 3000 π.Χ. και έχει βρεθεί, επίσης, σε μινωική οικία -ενώ απαντάται και στο Ινδικό Πάνθεο. Το λευκό του κρίνου (που ονομάζεται επιστημονικά Lillium candidum ή Madona Lily ή ο Κρίνος της Παναγίας ή της Μαντόνας) συμβολίζει την αγνότητα, την αναμάρτητη ή άμωμο σύλληψη, την ακέραια πίστη αλλά και θηλυκότητα .Επειδή ο κρίνος απαντάται και στην Παλαιστίνη ίσως να συνδέθηκε, μέσω των Ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου ή άλλων Καθολικών Ταγμάτων που έφτασαν στους Αγίους Τόπους, με την Παναγία και τον Ευαγγελισμό. Ο Αρχάγγελος στην Ορθόδοξη παράδοση κρατούσε η ρομφαία ή κλάδο ελιάς και όχι κρίνο. Ακόμη και στη σύγχρονη αγιογραφία οι μοναχοί και αγιογράφοι πουθενά δεν χρησιμοποιούν τον κρίνο εφόσον κανένα ιερό βιβλίο δεν αναφέρεται σε αυτόν. Ίσως αυτός που καθιέρωσε την εμφάνιση του κρίνου στις Μεσαιωνικές αγιογραφίες αλλά και πίνακες μεγάλων ζωγράφων, που κόσμησαν εκκλησίες, μονές αλλά και το Βατικανό ,να είναι ο Πάπας Ουρβανός Ζ΄ (15ος αιώνας).Πρέπει να προσθέσω ,και το ότι ο κρίνος στον χριστιανισμό συμβολίζει και το γάμο με το θείο αλλά και την αθωότητα, την παρθενία και την αρετή και ίσως για τούς τους λόγους αυτούς να συνδέθηκε με την Παναγία.
Ομιλία Βασίλη Χατζόπουλου
1.Έχουμε παραδείγματα θεαινών που συμβολίζουν αυτή την τριπλή ιδιότητα όπως οι Κέλτικες θεές Morrigan της βλάστησης (νεαρή Macha, μητέρα Badb, σοφή γριά Macha) Brigid προστάτιδα των τεχνών και θεραπευτών και Cerridwen της γεωργίας. Έχουμε όμως και την τριπλή θεά των Αράβων, στην προ-μουσουλμανική περίοδο, με τα ονόματα A-Uzza της γονιμότητας, Al-Lat θεά συνδεόμενη με τη σελήνη και τη φύση και Manat του πεπρωμένου. Στους άλλους λαούς οι τρείς θεές είχαν ξεχωρίσει έχοντας ξεχωριστούς ρόλους και διαφορετικά ονόματα (αναφέρονται στο κείμενο).
2.Όπως οι ευτραφείς θηλυκές φιγούρες-ειδώλια με τα πολλά κοινά χαρακτηριστικά και με το κοινό όνομα «Αφροδίτες της Ευρώπης » (π.χ. Η Αφροδίτη του Σπηλαίου Hohle Fels 40.000 ετών ,η περίφημη Αφροδίτη του Willendorf και η Αφροδίτη του Yuliyenich 24.000 αλλά και οι Αφροδίτες του Κυκλαδικού Πολιτισμού όπως της Κέρου 4000 ετών) που έχουν βρεθεί σε σπήλαια της Κεντρικής Ευρώπης αλλά και των Βαλκανίων, και διακρίνονται για τα μεγάλα προτεταμένα στήθη τους, τους διογκωμένους μηρούς και γλουτούς, ορισμένες για ατροφικά τους χέρια αλλά όλες σχεδόν με πρόσωπα χωρίς σαφή χαρακτηριστικά.
3.Το γράμμα Γ έχει σχέση με τη γη (δωρικό γά με α μακρόν ρήμα γάω).Από την ετυμολογική οικογένεια του γα προκύπτουν οι σημασίες γεννώ, γαμέω, γάμος, γη, Γαία, γένος, γενεά, γαστήρ, γήρας, γίγας, γόμφος, γύης, γύαλον, γυμνός, γωνία όλα ταυτισμένα με τα χαρακτηριστικά της γης και της μητέρας.
4.Ισις, η αδελφή και η σύζυγος του Όσιρι. Μητέρα του Ωρου. Δεύτερο πρόσωπο της τριάδας (η τριάδα είναι ένα τεράστιο θέμα με ενδιαφέροντα συμβολισμό σε πολλές αρχαίες αλλά και σύγχρονες θρησκείες και χρήζει ειδικής παρουσίασης).Είναι η Γη αλλά και η ύλη γονιμοποιημένη από το πνεύμα και θα γεννήσει τον κόσμο. Σύμβολό της είναι το Αγκ, ένα άλλο είδους σταυρού, το κλειδί της ζωής.
