Ελληνική πόλη κράτος μεταξύ των άλλων διευκολύνσεων που παρείχε στο σώμα των πολιτών συμπεριλαμβάνονταν και η δωρεάν παροχή ιατρικής περίθαλψης. Δημόσιοι γιατροί αμείβονταν από τις τοπικές κυβερνήσεις συνήθως σε ετήσια βάση με σκοπό να προσφέρουν τις απαιτούμενες ιατρικές θεραπείες στους κατά περίπτωση ασθενείς.
Η παροχή της δημόσιας ιατρικής πρόνοιας θεωρούνταν ως κάτι δεδομένο για τους νομοθέτες. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει αποδεικτικό στοιχείο πως οφείλεται στο νομοθετικό έργο του Σόλωνα, γεγονός που συνηγορεί στην αρχαιότερη θέσπιση του θεσμού. Οι γιατροί αναφέρονται από τον Όμηρο ως ειδική κατηγορία ανθρώπων (Homer, Odyssey, xvii,382-384) ενώ στον Πλάτωνα κατατάσσονται στην πεζή κατηγορία των τεχνιτών (Plato, Gorgias,445b).
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης διασώζει μία διαταγή του νομοθέτη Χάροντα ο οποίος είχε διατάξει όλοι
ανεξαιρέτως οι ιδιώτες να δέχονται τις φροντίδες γιατρού αμειβομένου με δημόσια έξοδα (Diodorus Siculus, xii.13). Για την περίπτωση της Αθήνας των κλασσικών χρόνων έμμεση πληροφόρηση παρέχεται από τα έργα του Αριστοφάνη.
Ο Δικαιόπολης στην κωμωδία του Αριστοφάνη «Αχαρνείς» παροτρύνει τον φτωχό και τυφλό αγρότη να επισκεφτεί τον διάσημο χειρούργο Πίτταλο ( Aristophanes, Acharnians 1027-1032) ενώ στο έργο «Σφήκες» είναι ο μισολιπόθυμος Λάμαχος που ζητάει έναν δημόσιο χειρουργό (Aristophanes, Wasps 1432). Σχολιαστές αναφέρουν πως ο «δημόσιος χειρούργος» εκλέγονταν με δημόσιες μεθόδους και πρόσφερε ιατρικές υπηρεσίες χωρίς πληρωμή (Suidas s.v, Scholiast ad Aristoph. Acharn. 1030).
H αναφορά στην ειδική αυτή κατηγορία γιατρών γίνονταν με τους ακόλουθους όρους : Ο δημόσιος ιατρός, ο δημοσιεύων ιατρός, ο δημοσιεύων, ο ιατρός. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους γίνονται γνωστοί με την ορολογία «αρχίατροι».
Ο ετήσιος μισθός ενός δημόσιου ιατρού στις πόλεις της Κλασσικής Ελλάδος πρέπει να κυμαίνονταν περίπου στις 500 δραχμές, στους επόμενους αιώνες η αμοιβή τους αυξήθηκε σε αστρονομικές πληρωμές π.χ ο Ασκληπιάδης από την Πέργη τον 2ο π.Χ αιώνα λάμβανε 1000 δραχμές από την αιγιακή πόλη της Σελεύκειας στην Παμφυλία. Σε αρκετές περιπτώσεις οι δημόσιοι γιατροί δημιουργούσαν περιουσίες όπως ο γιατρός των Δελφών Φίλιστος ο οποίος πρόσφερε τον 3ο π.Χ αιώνα ως δωρεά στην γενέτειρα του Κω το ποσό των 4.000 δραχμών για την κάλυψη στρατιωτικών δαπανών.
 |
| Χειρουργικά εργαλεία των αρχαίων Ελλήνων |
Αρχικά το «Ιατρείον» τους πρέπει να ήταν ένα μικρό δωμάτιο με ιδιωτικό εξοπλισμό, στην εποχή του Γαληνού (2ος μ.Χ αιώνας) όμως τα απλά δωμάτιο είχαν μετατραπεί σε μεγάλα κτήρια εξοπλισμένα από κρατικά κονδύλια. Οι γιατροί, μέχρι την δημιουργία των μεγάλων νοσοκομείων (κυρίως στρατιωτικών) επισκέπτονταν τους ασθενείς στο σπίτι.
Αυτοί που καλούνταν να επιλέξουν ιατρούς στις δημόσιες θέσεις της πόλης τους δεν ήταν άλλοι από τους κατοίκους μέσω άμεσης ψηφοφορίας. Ο υποψήφιος ιατρός δεν είχε παρά να πείσει τους ψηφοφόρους για τα μοναδικά χαρίσματα του και τις εξαιρετικές του ικανότητες. Αυτό όμως δεν σήμαινε πως ο εκλεγμένος ιατρός θα ήταν και ο πιο άριστος ή καλύτερος από ιδιωτικούς γιατρούς. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα οι υποψήφιοι γιατροί για τα δημόσια αξιώματα έπρεπε πριν τις εκλογές να δικαιολογήσουν με το καλύτερο τρόπο την υποψηφιότητά τους προκειμένου να εκλεγούν (Plato,Gorgias, 514d) ενώ σε άλλο σημείο του έργου ο Σωκράτης έχοντας επισημάνει τον ενδεχόμενο κίνδυνο από μία τέτοια υποκειμενική εκλογή υποστηρίζει πως ακόμα και ένας νομικός με την κατάλληλη ομιλία μπορούσε να εκλεγεί στο αξίωμα αυτό (Plato, Gorgias, 456b).
Σε κάθε περίπτωση όμως οι ψηφοφόροι γνώριζαν πως σε αυτούς πέφτει η ευθύνη της εκλογής του κάτι που δεν το αφήνει ασχολίαστο ο Ξενοφώντας (Xenophon Cyropaedia I,6,15).Σε ανάλογο σχολιασμό προχωρεί και ο Κυνικός Φιλόσοφος Τέλης ο οποίος στο έργο του «Περί φυγής» χωρίς υπεκφυγές φορτώνει την ευθύνη της όποιος λανθασμένης εκλογής (όνειδος) δημόσιου γιατρού στους ψηφοφόρους .
Οι γιατροί ήταν παρόντες σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις όπως σε γιορτές και κυρίως σε αθλητικούς αγώνες ώστε να μπορούν άμεσα να περιθάλψουν αποχωρούντες με τραυματισμό αθλητές. Επίσης οι δημόσιοι γιατροί είχαν ειδικά καθήκοντα όπως την ιατρική επίβλεψη των ομάδων των «Εφήβων» κατά την περίοδο της στρατιωτικής τους εκπαιδεύσεως και θητείας. Όλες οι ομάδες των «Εφήβων» είχαν στρατιωτικούς δημόσιους γιατρούς (Ιnscription I.G ii/iii, 2237, A.D. 230-235) ένας διαχρονικός θεσμός που ισχύει και σήμερα σε κάθε οργανωμένο στρατό. Αναφορικά με την σημασία των στρατιωτικών γιατρών οι Έλληνες ήδη από την Ομηρική εποχή είχαν αντιληφθεί τις αναντικατάστατες υπηρεσίες τους και για τον λόγο αυτό τους είχαν απαλλάξει από καθημερινές αγγαρείες και πολεμικές συγκρούσεις ώστε να αφοσιωθούν στο έργο της αποκατάστασης ( Diodorus Siculus, iv,71). Οι γιατροί τόσο οι δημόσιοι όσο και οι ιδιωτικοί ήταν οργανωμένοι σε συλλόγους γύρω από την λατρεία του Ασκληπιού. Στην Αθήνα το ιερό του Ασκληπιού βρίσκονταν στην νότια πλευρά της Ακρόπολης.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο δημοφιλέστερος ιατρός πριν τον Ιπποκράτη ήταν ο Δημοκήδης ο Κροτωνιάτης (Herodotus,iii,131). Αρχικά μετοίκησε στην Αίγινα και το δεύτερο χρόνο της παραμονής του στο νησί έλαβε το αξίωμα του δημόσιου γιατρού λόγω της αναγνώρισης των δεξιοτήτων του από τους ντόπιους. Τον τρίτο έτος τον προσέλαβαν ως κρατικό ιατρό οι Αθηναίοι προσφέροντας του αντίστοιχο μισθό. Στην συνέχεια ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης στο κλίμα αντιζηλίας των Ελληνικών πόλεων προσέλαβε τον Δημοκήδη με ετήσιο μισθό δύο ταλάντων το χρόνο. Η λαμπρή αυτή επαγγελματική σταδιοδρομία του Δημοκήδη τον κατέστησε τον δημοφιλέστερο ιατρό του Ελληνικού κόσμου και προσέδωσε στην γενέτειρα του την υστεροφημία πως προσφέρει τους καλύτερους γιατρούς.
Πολλοί είναι οι γιατροί που στα πλαίσια του επαγγέλματος τους δεν δίστασαν να ταξιδέψουν σε όλα τα μήκη και πλάτη του Ελληνικού κόσμου προκειμένου να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, αρκετές φορές μάλιστα κάτω από αντίξοες συνθήκες στις οποίες ανταποκρίθηκαν με αξιοζήλευτο πνεύμα αυταπάρνησης. Ο ιατρός Δαμιάδας από την Σπάρτη, υπηρέτησε μετά από ψηφοφορία ως δημόσιος γιατρός στην πόλη του Γυθείου για δύο έτη επιδεικνύοντας αταλάντευτη προσωπική και επαγγελματική συμπεριφορά. Όταν η πόλη του Γυθείου λόγω κακής κατάστασης των οικονομικών της δεν μπορούσε να συγκεντρώσει την απαιτούμενη ετήσια μισθοδοσία, ο Δαμιάδας αρνήθηκε να πληρωθεί για τον έτος αυτό. Για αυτήν την αυτοθυσία του η πόλη τον τίμησε με τους τίτλους του «Πρόξενου» και του «ευεργέτη». Ο Μενόκριτος o Σάμιος υπηρέτησε την πόλη της Καρπάθου για 20 χρόνια (Ιnscription,Ι.G. xii,i,1032,second century B.C.).
Πριν από αυτό πρόσφερε αμισθί τις υπηρεσίες του στην πόλη της Ρόδου. Μεγάλη ήταν και η ευεργεσία του στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Κω όπου μεταξύ άλλων ανδραγαθημάτων κατά την πολιορκία της πόλης από τον Φίλλιπο Έ (Polybius, iii, 2, 8;Appian,Macedonica,4) o Μενόκριτος από ανιδιοτέλεια ορμώμενος και με δικά του προσωπικά έξοδα περιέλθαπτε ασταμάτητα από το πρωί μέχρι το βράδυ τους τραυματισμένους συμπολίτες του. Στην Λαμία, ο Μητρόδωρος υιός του Ανδρομένη βοήθησε όλους όσους του ζήτησαν βοήθεια χωρίς να λάβει πληρωμή (Inscription.I.G. ix,ii,69,second century B.C).
O Απολλώνιος ο Μιλήσιος παρόλο που δεν ήταν δημόσιος γιατρός προσφέρθηκε να υπηρετήσει ως τέτοιος στην νήσο Τήνο σε μία δύσκολη για την πόλη περίοδο και συμφώνησε να μην δεχθεί μισθό για τους πρώτους έξι μήνες. Αλλά και όταν μία νέα συμφορά (λοιμός) ακολούθησε το νησί δεν το εγκατέλειψε αλλά συνέχισε με αυτοθυσία και ανιδιοτέλεια να θεραπεύει και να ανακουφίζει (Inscription.I.G.XII,V,824,189-167 B.C). Ο ιατρός Ερμείας από την Κω θα εξέπληξε τους πάντες με την αυτοθυσία του να ανακουφίζει πληγωμένους στρατιώτες και από τα δύο μέτωπα στο πόλεμο που ξέσπασε μεταξύ της Γόρτυνας και της Κνωσού στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ.
Οι πόλεις ανεγνώριζαν την προσφορά τους και τους τιμούσαν ανάλογα. Τα δώρα που τους έκαναν ήταν τόσο υλικά π.χ στέμμα από χρυσό, λάδι όσο και δώρα τιμής π.χ πολιτογράφηση και τιτλοδοσία όπως «πρόξενος» και «ευεργέτης». Η πόλη της Ελάτειας στην Φωκίδα, σε ανάμνηση και σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπο του γιατρού Ασκληπιόδωρου από την Κω, έδωσε προνόμια σε όσους γιατρούς που το όνομα τους άρχιζε με τα αρχικά Ασκλ-.Ο Ασκληπιόδωρος όχι μόνο είχε βοηθήσει τους αρρώστους της Ελάτειας αλλά και είχε δώσει μία σειρά δημόσιων διαλέξεων περί κανόνων δημόσιας υγείας ( Supplementum Epigraphicum Graecum,III,416,second century B.C).Oι Δελφοί το 235π.Χ θα απαλλάξουν τον ιατρό Φίλιστο και στους απογόνους του από οποιαδήποτε φόρους μεταξύ αυτών συμπεριλαμβανομένου και του φόρου για την Υπηρεσία Υγείας (Sylloge Inscriptionum Graecarum, ed.W.Dittenberger, 437,c.263 B.C). Η απαλλαγή αυτή κρίθηκε αναγκαία ως ένδειξη ευγνωμοσύνης στις πολύτιμες υπηρεσίες του ιατρού των Δελφών που πρόσφερε ανεξαιρέτως τόσο σε ντόπιους όσο και σε προσκυνητές (inscription.S.I.G.,538,C.216-215 B.C). Στον Ισθμό ο δήμος της πόλης θα τιμήσει τον δημόσιο γιατρό Σάτυρο (Inscriptions of Cos 409,second sentury B.C)
Οι Έλληνες γιατροί λόγω του πνεύματος ανιδιοτέλειας και της υψηλής αίσθησης καθήκοντος πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους σε όσους τις χρειάζονταν, βοηθούσαν ανεξαιρέτως όλες τις κοινωνικές και οικονομικές κατηγορίες ανθρώπων. Οι σκλάβοι ήταν ενταγμένοι και αυτοί στο πρόγραμμα ιατρικής βοήθειας. Για αυτούς το αφεντικό τους έπρεπε να πληρώσει έναν ειδικό φόρο, «τα ιατρικά».
Η τιμητική στήλη στο δήμο του Γυθείου προς τιμή του Δαμιάδη εγκωμιάζει την προσφορά του η οποία κατευθύνονταν σε όλους αδιάκριτα καθώς περιέλθαπτε φτωχούς , πλούσιους, σκλάβους και ελεύθερους (inscription. I.G.v,i,1145, c.70 B.C).Ο Πλάτωνας άφηνε απλά την ευθύνη των σκλάβων στα αφεντικά τους χωρίς να σχολιάσει κάτι παραπάνω (Plato,Laws,720 b-e).
Η δράση τους ξεπερνούσε την ανθρώπινη φυλή και επεκτείνονταν και στα ζώα, κυρίως τα οικόσιτα. Ο Μητρόδωρος αναφέρεται από τους κατοίκους της Λαμίας και ως «υπίατρος». Από πάπυρους της Ελληνιστικής Αιγύπτου γίνεται γνωστός ένας ειδικός φόρος που αποσκοπεί στην πληρωμή του «ιππιατρικόν» (Pap.Hideh,45,257-256 B.C) ενός φόρου που η ύπαρξη του συνεχίστηκε μέχρι τον 4ο τουλάχιστον αιώνα (Pap.Oxyrhynchus, 92,A.D. 335).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον άξιο αναφοράς αποτελεί η περίπτωση της Ελληνιστικής Πτολεμαϊκής Αιγύπτου. Λόγω της διογκωμένης γραφειοκρατίας του κράτους κάθε κίνηση των δημοσίων ιατρών ορίζονταν με λεπτομέρειες βάση πρωτοκόλου. Ο δημόσιος ιατρός θα έπρεπε αρχικά να δράσει σύμφωνα με τις γραπτές υποδείξεις των συναδέλφων του οι οποίες λειτουργούσαν ως οδηγοί αντιμετώπισης ασθενειών. Στην περίπτωση που παρόλο την τήρηση των οδηγιών και την κατάλληλη θεραπεία, ο ασθενής απεβίωνε ο ιατρός απαλλάσσονταν από περαιτέρω αναζήτηση ευθυνών για λάθος χειρισμούς. Σε αντίθετη περίπτωση ο ιατρός διώκονταν με ανάλογες κατά περίπτωση κυρώσεις (Diodorus Siculus,i, 82; 12).ο Αριστοτέλης αναφέρει πως ο γιατρός μπορούσε να δράσει κατά βούληση μονάχα μετά το πέρας τριών ημερών αγωγής σύμφωνης με τις υπάρχουσες γραπτές οδηγίες. Μετά το χρονικό αυτό διάστημα αν η αγωγή δεν είχε φέρει κανένα ορατό αποτέλεσμα μπορούσε να ακολουθήσει την δική του προσωπική θεραπεία (Aristotle,Politics,1286a).
Στην Αίγυπτο ο υπουργός που είχε επωμιστεί την ομαλή λειτουργία της υπηρεσίας δημόσιας υγείας έφερε το τίτλο ο «επί των ιατρών» όπως για παράδειγμα ο Χρύσερμος από την Αλεξάνδρεια, γιός του Ηρακλείτου και εξ αίματος συγγενής του Βασιλέα Πτολεμαίου VI [Inscription.Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (O.G.I.S),104, reing of Ptolemy VI (I81-146) B.C from Delos].
