Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική,
το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου…
Οδυσσέας Ελύτης
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ζούμε μια ψευδαίσθηση. Την αποκαλούμε πραγματικότητα, αληθινό κόσμο. Όμως ό,τι θεωρούμε ως αληθινό βασίζεται στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε, αισθανόμαστε, σκεφτόμαστε – θεωρούμε.
Κι όλα αυτά, η αντίληψη, η αίσθηση, η σκέψη, η θεώρηση, εξαρτώνται απόλυτα απ’ τις λέξεις που μάθαμε, βασίζονται στη γλώσσα που μιλάμε.
~~
Η γλωσσολόγος Dorothy Lee, ανέλυσε την ινδιάνικη γλώσσα Wintu και λέει γι’ αυτήν:
Αυτό που επαναλαμβάνεται είναι η νοοτροπία της ταπεινότητας και του σεβασμού προς την πραγματικότητα, προς τη φύση και προς την κοινωνία. Δεν μπορώ να βρω έναν ικανοποιητικό αγγλικό όρο για τη νοητική αυτή διεργασία, που είναι τόσο ξένη στην παιδεία μας.
Εμείς είμαστε επιθετικοί απέναντι στην πραγματικότητα. Λέμε «αυτό είναι ψωμί». Οι Wintu λένε «ονομάζω αυτό ψωμί» ή «αισθάνομαι ότι είναι ψωμί» ή «βλέπω πως είναι ψωμί».
Ένας Wintu δεν λέει ποτέ απόλυτα «αυτό είναι…» Αν μιλά για μια πραγματικότητα που δε βρίσκεται μέσα στην περιοριστική εμπειρία δεν τη δηλώνει καν, απλώς την υπαινίσσεται.
Κι αν μιλά για την εμπειρία τότε ποτέ δεν την εκφράζει ως κατηγορηματικά αληθινή.
(«Γλωσσολογικός στοχασμός πάνω στη γλώσσα των Wintu» – Dorothy Lee)
~~{}~~
Η ελληνική γλώσσα (όπως και οι περισσότερες δυτικές) περιέχουν μια έννοια όπως ηχρωματική κλίμακα, σ’ ένα φάσμα που εκφράζεται μ’ ευδιάκριτες κατηγορίες: κόκκινο, πορτοκαλί, πράσινο, μπλε κ.ο.κ.
Κάποιος ίσως να πιστέψει ότι ξεχωρίσαμε αυτά τα χρώματα, επειδή αυτά υπάρχουν. Ότι ο εξωτερικός κόσμος (ο «πραγματικός») υπαγόρευσε τις έννοιες. Κι όμως συμβαίνει το αντίθετο: Η γλώσσα δημιουργεί την αντίληψη μας για τον εξωτερικό κόσμο.
Στη γλώσσα Bassa (μία απ’ τις γλώσσες της Λιβερίας) η χρωματική κλίμακα διαιρείται σε δύο μόνο κατηγορίες. (Η.Α. Gleason, «Εισαγωγή στην Περιγραφική Γλωσσολογία»)
Στη Bassa υπάρχουν μόνο δύο χρώματα, μόνο δύο λέξεις για τα χρώματα. Η μία περιλαμβάνει το μπλε, το πράσινο και το μωβ, η δεύτερη το κόκκινο, το πορτοκαλί και το κίτρινο.
Τα μάτια τους δεν διαφέρουν σε τίποτα απ’ τα δικά μας μάτια. Όμως όταν βλέπουν κάτι μπλε λένε «πάτι». Κι όταν βλέπουν κάτι πράσινο λένε «πάτι».
Προσωπικά δεν μπορούσα να καταλάβω πώς έχει γίνει η ταξινόμηση. Μόλις όμως την ανέφερα στην Νέλλη, που είναι ζωγράφος, μου είπε απλά: «Α, τα θερμά και τα ψυχρά χρώματα».
Ένας δυτικός άνθρωπος θα αποφανθεί ότι οι Bassa κάνουν λάθος. Ότι αντιλαμβάνονται τον κόσμο, την πραγματικότητα με λάθος τρόπο.
Όμως το «χρώμα» είναι ένα continuum, ένα συνεχές. Αν υπάρχουν έξι «χρώματα» στο φάσμα, γιατί να 
μην υπάρχουν εξήντα έξι ή δύο; Σίγουρα ένας ζωγράφος μπορεί να αντιληφθεί (και να ονομάσει, αυτό έχει σημασία) πολύ περισσότερα «πράσινα» απ’ όσα ο υποφαινόμενος.
(λαδί, βεραμάν, σμαραγδί, χακί, βερονέζε, πράσινο celadon, πράσινο ζαντ, πράσινο του χρωμίου, πράσινο αλιζαρίνης-κυανίνης G, πράσινο του μαλαχίτη, πράσινο του καδμίου και άλλα πολλά αν κάνεις μια μικρή αναζήτηση στο διαδίκτυο).
~~{}~~
Οπότε δεν είναι κατώτεροι (οπτικά-γλωσσικά-νοητικά) οι Bassa, απλά μιλούν διαφορετική γλώσσα.
Αντίστοιχα οι Εσκιμώοι θα μπορούσαν να περιφρονήσουν τους ανθρώπους της Εύκρατης Ζώνης, που έχουν μόνο μια λέξη για τον πάγο. Αυτοί έχουν διαφορετικές λέξεις (όχι περιφραστικά) για τον πάγο αλμυρού νερού, τον πάγο γλυκού νερού, τον πάγο που κυλάει, τον λεπτό πάγο, τον παλιό πάγο και άλλες πολλές κατηγορίες (Herbert Landar, «Γλώσσα και παιδεία».)
Ποια γλώσσα, ποια αντίληψη της πραγματικότητας είναι η σωστή;
Νομίζω ότι ξέρετε την απάντηση: Καμία.
Οι λέξεις που γνωρίζουμε είναι αυτές που χρειαζόμαστε. Αυτές καθορίζουν τη σκέψη μας. Ακόμα και τον χρόνο.
~~{}~~
«Το σύστημα μας των χρόνων, αποτυπώνει μια διάσταση παρελθόντος, παρόντος, μέλλοντος πάνω στα βιώματα μας, που άλλες γλώσσες (που ούτε κατά διάνοια δεν έχουν παρόμοιο σύστημα χρόνου) δεν υπολογίζουν.»Benjamin Lee Whorf
Υπάρχουν κοινωνίες, πολιτισμοί, γλώσσες, όπου ο χρόνος είναι διαφορετικός απ’ τον δικό μας. Συνήθως τους αποκαλούμε πρωτόγονους ή άγριους ή απολίτιστους, για να τους διαχωρίζουμε απ’ τον εκλεκτό πολιτισμό μας (αυτόν που οδηγεί στον αφανισμό μας).
Ο Λεβιστρός προτιμούσε να τις ονομάζει Ψυχρές Κοινωνίες (δες παλιότερο κείμενο: «Οι βάρβαροι του Λεβιστρός» )
Σε απομονωμένες φυλές στον Αμαζόνιο και στη Νέα Γουινέα τα ρήματα δεν είχαν παρελθοντικούς ή μελλοντικούς χρόνους.
Υπήρχε μόνο ένας διευρυμένος (και αλλόκοτος για μας) Ενεστώτας.
Αυτοί οι άνθρωποι μιλούσαν και ζούσαν σ’ ένα συνεχές παρόν. Οι νεκροί πρόγονοι υπάρχουν μέσα στα σώματα των ζωντανών. Το ίδιο υπάρχουν και οι αγέννητοι απόγονοι.
Ο κόσμος τους δεν έχει αρχή και τέλος. Μόνο τώρα.
~~{}~~
Οι πρώτοι Αμερινδιάνοι που ήρθαν αντιμέτωποι με τους κονκισταδόρες δεν μπορούσαν ν’ αντιληφθούν την έννοια ενός θεού μοναδικού και τριαδικού, ασώματου και πανταχού παρόντος. Η γλώσσα τους δεν είχε περάσει την περιπέτεια των πολιτισμών που άκμασαν γύρω απ’ τη Μεσόγειο.
~~
Λέγεται ότι όταν ο Μάο Τσε Τουνγκ βρέθηκε σε ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο παραξενεύτηκε με τη λέξη «ελευθερία» και τη σημασία που της έδιναν οι Ευρωπαίοι.
Στον Κομφουκιανισμό, την πολιτικο-κοινωνική θεωρία της Κίνας, η μεγαλύτερη αρετή είναι η «προσφορά στο κοινωνικό σύνολο». Ενάρετος, άξιος, είναι όποιος προσφέρει στο σύνολο.
Η ελευθερία του ατόμου, όπως καλλιεργήθηκε στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και εξυμνήθηκε στον Ρομαντισμό, εφόσον αντιτίθεται στο κοινό συμφέρον είναι κατάπτυστη.
Το γεγονός είναι ότι ο «πραγματικός κόσμος» οικοδομείται σε μεγάλο βαθμό πάνω στις γλωσσικές συνήθειες της ομάδας. Ποτέ δυο γλώσσες δεν είναι αρκετά όμοιες για να θεωρηθούν ότι εκφράζουν την ίδια κοινωνική πραγματικότητα.
Βλέπουμε και ακούμε, και βιώνουμε, με τον τρόπο αυτό γιατί οι γλωσσικές συνήθειες της κοινότητας μας προδιαθέτουν για ορισμένες εκλογές ερμηνείας.
(Edward Sapir, «Δοκίμια πάνω στην Παιδεία, τη Γλώσσα και την προσωπικότητα»)
~~{}~~
Σκεφτόμαστε με τις λέξεις που μάθαμε και τον πολιτισμό που αυτές κουβαλούν.
Λέμε «ασθενές φύλο» και εννοούμε τις γυναίκες. Στον σύγχρονο κόσμο, όπου η μυική δύναμη έχει ελάχιστη σημασία, γιατί οι γυναίκες συνεχίζουν να είναι το «ασθενές φύλο»;
Επειδή η γλώσσα ορίζει τη σκέψη κι εμείς μιλάμε-σκεφτόμαστε σύμφωνα με τις λέξεις που παραλάβαμε.
To 1974, στο Σαν Φρανσίσκο, o ψυχολόγος Farb μελέτησε Γιαπωνέζες γυναίκες, που είχαν παντρευτεί Αμερικανούς στρατιώτες. Αυτές μιλούσαν αγγλικά με τα παιδιά τους και τους συζύγους τους -και ιαπωνικά μεταξύ τους.
Ο ερευνητής απέδειξε ότι οι στάσεις που εξέφραζαν οι γυναίκες εξαρτιόνταν από τη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν κάθε φορά.
Τους ζητήθηκε να συμπληρώσουν τη φράση: «Όταν οι επιθυμίες μου συγκρούονται με εκείνες της οικογένειάς μου…»
Στα ιαπωνικά έλεγαν «…είναι μία στιγμή μεγάλης θλίψης».
Στα αγγλικά έλεγαν «…κάνω αυτό που θέλω».
Οι γυναίκες συμπλήρωναν τη φράση ανάλογα με τη γλώσσα που έπρεπε να χρησιμοποιήσουν κάθε φορά -και κατ’ επέκταση τον πολιτισμό στον οποίο μετέβαιναν υιοθετώντας τη συγκεκριμένη γλώσσα.
Κάθε γλώσσα, λοιπόν, οδηγεί σ’ έναν ορισμένο γλωσσικό κόσμο που προβάλλει με τη σειρά του πρότυπα συμπεριφοράς και σκέψης. (Γλωσσική Σχετικότητα)
Η γλώσσα δεν αντικατοπτρίζει τον πολιτισμό μας, η γλώσσα ποιεί πολιτισμό.
Κι είναι κάτι πιο βαθύ που μας λερώνει: Η γλώσσα που μιλάμε ορίζει την πραγματικότητα.
Η γλώσσα δεν είναι απλώς το εξωτερικό ντύσιμο μιας σκέψης. Είναι επίσης το εσωτερικό της πλαίσιο [της σκέψης]. Δεν περιορίζεται να εκφράζει τη σκέψη αφού σχηματιστεί. Βοηθά στο να τη σχηματίσει.
(Emile D. Durkheim)
~~{}~~
Η δυτική σκέψη, έτσι όπως την καθόρισαν αιώνες λέξεων, είναι καταφατική, λογική.
Αν Α=Β και Β≠Γ, τότε Α≠Γ
Έτσι εξελίχτηκε ο κόσμος απ’ τον Αριστοτέλη μέχρι την κβαντομηχανική.
Στην Ανατολική Σκέψη κυριαρχεί ο αποφατικός λόγος.
– Έχει ο σκύλος βουδιστική φύση;
– Γαβ
(Βουδιστικό Κοάν)
Για να υποστηρίζεις ότι Α=Β (και τα λοιπά) πρέπει πρώτα να πιστεύεις ότι υπάρχει κάτι που μπορείς να ονομάσεις Α. Όμως το Α δεν υπάρχει. Εσύ το αποκαλείς έτσι. Γι’ αυτό και το πιστεύεις.
Στην Ευρώπη έπρεπε να εμφανιστούν οι δομιστές-στρουκτουραλιστές (Ντεσωσύρ, Λεβιστρός κ.α.) καθώς κι ο «Θεός» Βιτγκενστάιν (δες παλιότερο κείμενο «Συνάντησα το Θεό! Ήταν στο τρένο των 5:15!») για να αντιληφθούμε ότι η γλώσσα καθορίζει τη σκέψη.
Κάθε γλώσσα μορφοποιεί με το δικό της τρόπο την εμπειρία, μέσα από τη δική της δομή, και δεν είναι απλώς ένα εργαλείο αναπαραγωγής για την άρθρωση των ιδεών, αλλά η ίδια είναι η μορφοποιήτρια των ιδεών, το πρόγραμμα κι ο οδηγός για τη νοητική δραστηριότητα του ατόμου.
(Benjamin Lee Whorf)
~~{}~~
Την ίδια περίπου εποχή ήρθε η επανάσταση της κβαντομηχανικής -που όποιος λέει ότι την καταλαβαίνει δεν την έχει καταλάβει.
Ο κόσμος μας είναι πολύ πιο παράξενος απ’ όσο μας είχε κάνει να πιστέψουμε ο Αριστοτέλης. Και είναι αποδεδειγμένο πλέον. Το Α (σωματίδιο) μπορεί να βρίσκεται σε δύο θέσεις ταυτόχρονα, μέχρι που να το παρατηρήσεις και να το αναγκάσεις (!) να βρεθεί σ’ ένα μέρος.
Δεν είναι λογικό. Αλλά γίνεται. Συμβαίνει. Χωρίς την παραδοξότητα της κβαντομηχανικής δεν θα υπήρχαν λέιζερ, CD ούτε ηλεκτρονικοί υπολογιστές και νεκροζώντανες γάτες του Σρέντιγκερ.
Η πραγματικότητα -μετά τον Χάιζενμπεργκ- είναι τόσο παράξενη που δεν μπορούμε να την καταλάβουμε. Κι αυτό γιατί η γλώσσα, οι γλώσσες, που μιλάμε δεν μπορούν να την περιγράψουν.
Πώς μπορείς να εκφράσεις το αδιανόητο;
Υπάρχει ένας «έξω κόσμος», περ’ από τα σώματα μας, που τον αποκαλούμε «πραγματικό». Υπάρχουν τα αδρά γεγονότα που σ’ αυτά σκοντάφτει κανείς.
Αλλά, αναπόφευκτα, αντιλαμβανόμαστε αυτές τις πραγματικότητες μέσα από τα γυαλιά της γλώσσας μας.
Terence Hawkes
~~{}~~
Ο Όργουελ ισχυρίστηκε (στο «1984») ότι ένα καθεστώς που θ’ άλλαζε τη γλώσσα θα επηρέαζε τη σκέψη των πολιτών.
Οι μελέτες των γλωσσολόγων, ανθρωπολόγων, ψυχολόγων επιβεβαιώνουν τον ισχυρισμό του συγγραφέα.
Αν αναγκαστείς να μιλάς διαφορετικά, θα σκέφτεσαι και διαφορετικά.
Αν απαλείψεις τις ενοχλητικές λέξεις θ’ απαλείψεις και τις ενοχλητικές (για την καθεστηκυία τάξη) σκέψεις.
Στις ΗΠΑ αυτό συμβαίνει με τη φυλετική αχρωματοψία. (δες παλιότερο κείμενο «Νέγροι, Έλληνες και άλλοι άνθρωποι τραγικής ποιότητας» )
Κάθε αναφορά στη φυλή θεωρείται από μη-πρέπουσα και μη-ορθή (πολιτικά) έως καταδικαστέα. Όμως αυτή η παράβλεψη των φυλετικών διαφορών οδηγεί στο μετα-ρατσιστικό (postracist) ρατσισμό.
Διαγράφοντας τη λέξη «νέγρος» απ’ το κοινωνικό λεξιλόγιο δεν απαλείφεις τον ρατσισμό, τον αποκλεισμό, τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες.
Μόνο βοηθάς να ξεχαστεί η αιτία: Οι νέγροι ήταν σκλάβοι. Όταν «απελευθερώθηκαν» συνέχισαν να είναι οικονομικοί σκλάβοι, συνέχισαν να ζουν σε γκέτο.
Με τη φυλετική αχρωματοψία οι μαύροι ευθύνονται (αυτοί οι ίδιοι) που είναι υποδεέστεροι κοινωνικά-οικονομικά, και όχι οι κοινωνικές συνθήκες, το έγκλημα των λευκών.
~~
Αντίστοιχα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης υπάρχει η τάση να ξεχαστούν λέξεις με τεράστια ιστορική και εθνική σημασία.
Στην προσπάθεια να γίνουν όλοι «Ευρωπαίοι», υποχείρια του Νεοφιλελεύθερου Ολοκληρωτισμού, αμβλύνονται οι εθνικές διαφορές, παραποιώντας τη γλώσσα, την ιστορία.
Καθώς «απενεργοποιούνται» λέξεις που κάθε έθνος κουβαλάει στη συλλογική του μνήμη, αποδυναμώνεται η ίδια η σημασία της κάθε εθνότητας.
Και ένα είναι βέβαιο: Οι άνθρωποι που δεν αναγνωρίζουν τον εαυτό τους ως μέλος μιας εθνότητας, μιας εθνικής και γλωσσικής συνέχειας, μένουν χωρίς ρίζες, παντοτινοί πρόσφυγες, όπου κι αν βρεθούν.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Η φωτογραφία είναι του Βασίλη Μπάκαλου, «Στο πλοίο για τη Σαντορίνη», 2002
