Υπάρχει χρησμός της Ανάγκης, απόφαση αρχαία των θεών,
αιώνια, επισφραγισμένη με μεγάλους όρκους∙
αν κανείς αμαρτήσει και μιάνει τα ίδια του τα μέλη με φόνο,
ή αν από Νείκος σφάλλοντας παραβεί τον όρκο του, δαίμονες που έτυχαν μακραίωνης ζωής,
τριάντα χιλιάδες εποχές/χρόνια πλανώνται μακριά από τους θεούς,
παίρνοντας στο χρόνο κάθε είδους μορφές θνητών,
αλλάζοντας δύσκολους δρόμους ζωής.
Γιατί η ορμή του αιθέρα τούς διώχνει προς τη θάλασσα,
η θάλασσα τους ξεβράζει στο κατώφλι της στεριάς,
η στεριά στο φως του ακούραστου ήλιου, κι αυτός τους ρίχνει στη δίνη του αιθέρα.
Ο ένας τούς παίρνει από τον άλλο, όλοι όμως τους μισούν.
Ένας απ’ αυτούς είμαι τώρα κι εγώ, εξόριστος από τους θεούς και πλάνης, επειδή έδειξα εμπιστοσύνη στο μανιασμένο Νείκος
— Εμπεδοκλής, Περί φύσεως
Ποιος είναι ο κόσμος που ζούμε και ενσαρκωνομαστε;
Ποια η ώθηση να καταστρέφεται και να ξαναδημιουργείται ο κόσμος αυτός συνεχώς και αιωνίως;
Ποιος είναι ο θεός Σφαίρος που μέσα του περιστρεφόμαστε σε άχρονες και ατελείωτες δίνες;
Ας πάμε να μάθουμε.
ΤΑ ΤΣΣΕΡΑ ΡΙΖΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΜΑΣ
Στο έργο του «Περί φύσεως» ο Εμπεδοκλής εκθέτει τη θεωρία του περί α έ ν α η ς κυκλικής πορείας του κόσμου. Περιγράφει μια συμπαντική τ ρ α γ ω δ ί α που εξελίσσεται μεταξύ μεγάλων δυνάμεων που διέπουν κάθε φαινόμενο και κάθε συμβάν του κόσμου: της Φιλότητας και του Νεῖκος.
Ο φιλόσοφος συστήνει με ονόματα κορυφαίων θεοτήτων «τέσσερις αρχές», τέσσερα πρωτογενή, αγέννητα και άφθαρτα στοιχεία.
Τα λεγόμενα ριζώματα: τη φωτιά, τη γη, τον αέρα και το νερό:
τέσσαρα γὰρ πάντων ῥιζώματα πρῶτον ἄκουε·
Ζεὺς ἀργὴς Ἥρη τε φερέσβιος ἠδ Ἀιδωνεύς
Νῆστίς θ’ ἣ δακρύοις τέγγει κρούνωμα βρότειον
Άκου πρώτα τα τέσσερα ριζώματα των πάντων:
ο λαμπρός Δίας, η Ήρα η ζωοδότρα, ο Αϊδωνεύς
και η Νήστις, που με δάκρυα ποτίζει τις θνητές πηγές.
Από τα στοιχεία αυτά, που είναι ισοδύναμα μεταξύ τους (ταῦτα γὰρ ἶσά τε πάντα καὶ ἥλικα γένναν ἔασι), δημιουργούνται όλα τα θνητά όντα και σε αυτά καταλήγουν τελικά μετά την αποσύνθεσή τους.
Από τη σύμμειξη των ριζωμάτων λοιπόν, προκύπτουν τα φυτά, τα ψάρια τα θηρία, τα πουλιά, οι άνθρωποι, αλλά και οι θεοί, οι οποίοι χαρακτηρίζονται μακρόβιοι και όχι αθάνατοι.
Το πώς από τέσσερα μόνο στοιχεία προκύπτει η ποικιλία των οργανισμών, εξηγείται με βάση τον παράγοντα αναλογία. Η αναλογία ένα προς ένα των τεσσάρων ριζωμάτων βρίσκεται στο αίμα, το οποίο συνιστά το όργανο της νόησης των ανθρώπων.
Ο πολυαρχικός Εμπεδοκλής δέχεται τη μείξη και το διαχωρισμό των ριζωμάτων, ενώ αποδοκιμάζει τους όρους γένεση και θάνατος.
Τίποτα δε δημιουργείται από το μηδέν και τίποτα δεν καταλήγει στο μηδέν∙ τα πάντα προέρχονται από τα τέσσερα στοιχεία και καταλήγουν σε αυτά.
Εξαιτίας της κοινής καταγωγής τους, όλοι οι οργανισμοί συγγενεύουν μεταξύ τους, ενώ τίποτα δεν είναι αυθύπαρκτο και σταθερό, πέραν των «ἀγενήτων, ἀμβρότων, ἀθανάτων, ριζωμάτων».
ΦΙΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΝΕΙΚΟΣ
Οι συνενώσεις και διασπάσεις των στοιχείων υποκινούνται αντίστοιχα από δύο θεμελιώδεις κινητήριες δυνάμεις τη Φιλότητα και το Νεῖκος.
Η Φιλότητα επιφέρει την έλξη και τη συγχώνευση, ενώ το Νείκος την έχθρα και τη διάλυση. Οι δυνάμεις αυτές υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα (ᾗ γὰρ καὶ πάρος ἦν τε καὶ ἔσσεται) Με την επενέργειά τους, ο κόσμος διαγράφει έναν κύκλο αέναης εναλλαγής.
Η Φιλότητα και το Νείκος εναλλάσσονται διαδοχικά στην κυριαρχία του κόσμου, κάνοντας διακριτά τέσσερα περιοδικά επαναλαμβανόμενα στάδια.
ΣΦΑΙΡΟΣ
Κατά την περίοδο της πλήρους κυριαρχίας της Φιλότητας, ο κόσμος συνιστά τον Σφαῖρον, ένα κυκλοειδές ἕν, που εμπεριέχει τα πάντα και όπου κυριαρχεί η αρμονία.
Ο Σφαίρος απαρτίζεται από τα τέσσερα ριζώματα και τη δύναμη της Φιλότητας.
Συνιστά ένα μείγμα, ένα ενιαίο και αρμονικό ἕν, στο οποίο τίποτε δεν είναι διακριτό.
Το Νείκος απουσιάζει από αυτόν.
Όταν αρχίζει να κάνει την εμφάνισή του το Νείκος, τότε ο Σφαίρος αρχίζει να διασπάται και οδεύει προς την πλήρη διάλυση. Τότε δημιουργούνται οι διακριτές υπάρξεις, οι οποίες πρωτύτερα υπήρχαν μόνο δυνάμει.
Το Νείκος, με άλλα λόγια, πέραν της καταστροφής της αρμονίας, επιφέρει το διαχωρισμό και τη διαφοροποίηση των όντων είναι μια αρχή εξατομίκευσης.
To τίμημα που τα όντα πληρώνουν για την αυτόνομη ύπαρξή τους και την απόκτηση ταυτότητας είναι η απώλεια της πλήρους μακαριότητας και η υποβολή τους σε διαδοχικές μετενσαρκώσεις.
Μας λέει ο Εμπεδοκλής:
“Κάτω από τούτο φτάσαμε το στεγασμένο σπήλιο, εκεί ‘ναι ο Φόνος κι η Έχθρητα και Συφορών σμάρια άλλα. Σήψες κι Αρρώστιες άνομβρες και τα τρεχούμενα έργα στης Βλάβης το λιβάδι (ἄτης λειμών) μες στο σκότος τριγυρνούνε”
Αφού απομείνουν αμιγή τα τέσσερα ριζώματα, η Φιλότητα ανακτά και πάλι την ισχύ της και οδηγεί βαθμιαία στην πλήρη συγχώνευση των πάντων, την επαναδημιουργία του Σφαίρου.
Ο κοσμικός αυτός κύκλος διαγράφει την ίδια ατέρμονη πορεία νομοτελειακά, δίχως στη θεωρία του φιλοσόφου να περιλαμβάνεται ένας θεός δημιουργός. καθοδηγητής: (αὐτὰρ ἐπεὶ μέγα Νεῖκος ἐνὶ μελέεσσιν ἐθρέφθη ἐς τιμάς τ ἀνόρουσε τελειομένοιο χρόνοιο, ὅς σφιν ἀμοιβαῖος πλατέος παρἐλήλαται ὅρκου).
Θεός θεωρείται ο Σφαίρος στο Περί φύσεως (πάντα γὰρ ἑξείης πελεμίζετο γυῖα θεοῖο).
Είναι, αρσενικού γένους, παρουσιάζεται σφαιρικός, ομοιογενής, πλήρης αποστασιοποιημένος από οποιοδήποτε ανθρωπομορφικό χαρακτηριστικό
Παρ’ όλα αυτά, ως θεός, παραμένει θνητός, που σημαίνει ότι κάποια στιγμή διαλύεται.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το μοτίβο της εναλλαγής της Φιλότητας και του Νείκους σε αυτήν εδώ την ύπαρξη, αυτή η αέναη επανάληψη, υπάρχει επειδή δίνει την ψευδαίσθηση της ασφάλειας. Καθετί που επαναλαμβάνεται, που γίνεται ρουτίνα δημιουργεί την αίσθηση της ασφάλειας. Η ασφάλεια είναι πανανθρώπινη Ανάγκη. Και η Ανάγκη είναι θεά για τους Έλληνες.
Μας λέει ο Εμπεδοκλής:
«Υπάρχει χρησμός της Ανάγκης, απόφαση αρχαία των θεών, αιώνια, επισφραγισμένη με μεγάλους όρκους».
Έτσι, αναζητώντας την ρουτίνα εξαιτίας του αρχέγονου φόβου του θανάτου, επαναλαμβάνουμε ίδιες ιδιότητες και εικόνες, σε διαφορετική σκηνοθεσία και σκηνογραφία και με διαφορετικούς αλλά και ίδιους συμπρωταγωνιστές καθόλη της πορεία μας στον Αιώνα.
Αεί αιών.
Η θεά Ανάγκη μας γράπωσε γερά. Κύκλοι. Σπείρες και ατέρμονα στριφογυρίσματα, στα ίδια μέρη στα ίδια επίπεδα.
Σφάλουμε προσπαθώντας να μείνουμε α- σφαλείς.
Ο δε Σφαίρος, ο θεός που δίνει την αρμονία σε όλο το κόσμημα ετούτο, αδύναμος τελικά αφήνεται να εισχωρήσει μέσα του το Νείκος και όλα να ανατραπούν για μια ακόμη φορά, ώσπου να ξαναδημιουργηθούν για μια ακόμη φορά, για μια ακόμη φορά, για μια ακόμη φορά…
Η μοναδική μας μάχη, όσο και να θεωρούμε αδύνατο τώρα να συμβεί αυτό, είναι να ισιώσουμε τον κύκλο και να μην περιστρεφόμαστε ατέρμονα εκεί μέσα.
Να πάρουμε ευθεία πορεία και όχι Σφαιρική
Να γίνει πορεία ευθεία και όχι κυκλική ή σπειροειδή. Ο δρόμος προς Ηλύσια πεδία δεν έχει κύκλους, ούτε δίνες φόβου και θανάτου.
Πρέπει να πιάσουμε το νήμα της Αριάδνης και να βγούμε από τον λαβύρινθο της Φιλότητας, του Νεικους και του Σφαίρου.
Αυτός είναι ο δρόμος. Η ευθεία πορεία.
Μέχρι στιγμής, την μάχη αυτή την έχουμε χάσει.
*Έρευνα αρθρογραφία και συλλογή πληροφοριών έγινε από την Γιώβη Βασιλική.
Για να πραγματοποιηθεί το παραπάνω άρθρο πληροφορίες σχετικά με το θέμα συλλέχθηκαν και δημοσιεύθηκαν ως έχουν από την διπλωματική εργασία της Στούμπου Κωνσταντίνα «Η μετενσάρκωση στον Εμπεδοκλή και τους πλατωνικούς διαλόγους Φαίδων, Πολιτεία, Φαῖδρος »
