Εχει «μια τίγρη μέσα του». Το καταλαβαίνεις με το που τον βλέπεις, το αντιλαμβάνεσαι με το που τον ακούς. Ο Ψαραντώνης μιλάει λίγο. Αλλά το βλέμμα του, που ανήσυχο κοιτάει την πόλη να απλώνεται πίσω του, οι λέξεις που επιλέγει όταν αποφασίσει κάτι να πει, μαρτυρούν άνθρωπο με πνεύμα ανήσυχο.
Συνομιλεί με τον Ψηλορείτη. Ηρεμεί μόνο στα όρη, εκεί όπου μεγάλωσε, ανδρώθηκε και έμαθε λύρα. Χάνεται με τις ώρες κάθε φορά που βρίσκεται στο χωριό του, τα ορεινά Ανώγεια. Κλείνει τα μάτια και ακούει τη μουσική της φύσης. «Τίποτα δεν είναι δικό μας. Βλέπεις το βουνό και παίρνεις μουσική. Ο παλμός, ο ρυθμός είναι της φύσης, είναι του Θεού… Σε γεννάει, σε τρώει, σε τιμωρεί… Μας ζει».
Από τους πρώτους που ανακάλυψαν τον «Τζίμι Χέντριξ της λύρας» ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις. Τον άκουσε και τον χειροκροτούσε όρθιος. Κλείνει τα μάτια κι όταν παίζει μουσική. Φαντάζεται, λέει, πως είναι εκεί, απέναντι στο βουνό του, το βουνό που γέννησε τον Δία. «Στου Ψηλορείτη την κορφή / το χιόνι δεν τελειώνει / μέχρι να λιώσει το παλιό / καινούργιο το πλακώνει», έχει γράψει. «Κοίταζα τον Ψηλορείτη και αυτός μου ’λεγε τη μουσική», είχε δικαιολογηθεί.
Ο Αντώνης Ξυλούρης, ο Ψαραντώνης, γεννήθηκε μέσα στον πόλεμο. Κάτω από τη βαριά μπότα του κατακτητή έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Κι όταν το χωριό του κάηκε από τους Γερμανούς, ως αντίποινα για την αντιστασιακή δράση των κατοίκων του, ο ίδιος και η οικογένειά του ξενιτεύτηκαν στον ίδιο τους τον τόπο μέχρι να ξαναχτιστεί από το μηδέν το χωριό.
Στο ξαναγεννημένο φτωχικό χωριό μεγάλωσε ο Αντώνης. Με τον μόχθο των κτηνοτρόφων και την αγάπη για τα κοπάδια τους, την τυροκομία και τους ήχους της λύρας. Και βέβαια, με τα καλαμπούρια τους -οι Ανωγειανοί άλλωστε είναι γνωστοί για τις ετοιμόλογες ατάκες τους.
«Νοσταλγώ τα παιδικά μου χρόνια, όταν μάθαινα κι έπαιζα μουσική, πώς άκουγα τον Νίκο (σ.σ.: εννοεί τον αδερφό του, τον αείμνηστο Νίκο Ξυλούρη), που έπαιζε τόσο ωραία και τραγουδούσε τόσο ωραία. Ήταν το σπίτι μας δίπλα στην εκκλησία, ένα στενάκι δύο μέτρα μας χώριζε, και ακούγαμε συνέχεια τους ψάλτες. Και θυμούμαι τον Νίκο που ανέβαινε στο κρεβάτι, έβαζε μια κουβέρτα γύρω του κι άρχιζε να ψέλνει. Κι έψελνα κι εγώ!», διηγήθηκε κάποτε.
Κοντά στις παρέες, άρχισε να προσπαθεί να γρατζουνίσει τις πρώτες του νότες. Από 10 ετών άρχισε να παίζει λύρα. «Μόνο του έρχεται. Εκεί που περπατάς σου ’ρχεται στο κεφάλι και πιάνεις τ’ όργανο. Σιγά σιγά το φτιάχνεις καλύτερα… Ακου, εγώ δεν παίζω ένα κομμάτι το ίδιο ποτέ. Αμέσως μετά να το ξαναπαίξω δεν θα ’ναι το ίδιο. Αλλιώς το στολίζεις τη μια, αλλιώς την άλλη. Το κεντάς, το προχωράς, το πας μακριά. Η μουσική, παιδί μου, είναι χιλιόμετρα. Μην ακούς αυτούς που βάζουν κουκκίδες στο χαρτί ή τους άλλους που τις διαβάζουν…».
Συμβαίνει στα Ανώγεια και γενικότερα στην Κρήτη, που διαθέτει μακρά και πλούσια μουσική παράδοση, με τις ρίζες της στην ελληνική αρχαιότητα και τη βυζαντινή μουσική, αλλά ταυτόχρονα είναι εμπλουτισμένη από το πολιτισμικό περιβάλλον της ευρύτερης Aνατολικής Μεσογείου, άνθρωποι να μην έχουν σπουδάσει μουσική, αλλά να ξέρουν να παίζουν λες και συνομιλούν με τον Θεό. Οι απαρχές της κρητικής μουσικής παράδοσης ταυτίζονται με τη γέννηση του Δία στο κοντινό Ιδαίον Αντρο, στο οροπέδιο της Νίδας. Ο μύθος θέλει τη γέννησή του να συνοδεύεται από τους χορούς των Κουρητών, υπό τους ήχους των ασπίδων τους, για να καλύψουν το κλάμα του νεογέννητου Θεού για να μην τον ακούσει ο πατέρας του, ο Κρόνος.
«Όλα αυτά είναι Ιστορία, δεν είναι μυθολογία», μας λέει ο Ψαραντώνης. «Έχει μια δύναμη αυτός ο τόπος, που σε κάνει να μπορείς να κάνεις τα πάντα. Και η μουσική δεν γράφεται με νότες. Το συναίσθημα του καλλιτέχνη δεν αποτυπώνεται στο χαρτί. Ούτε πουλιέται, ούτε αγοράζεται. Η μουσική είναι χαρακτήρας».
Τον ανακάλυψαν οι ξένοι
Γνήσιο τέκνο της λαϊκής και καλλιτεχνικής παράδοσης της πατρίδας του, ο Ψαραντώνης είναι ο μικρότερος αδερφός του αείμνηστου Νίκου Ξυλούρη. Αν και ασχολήθηκε από μικρός επαγγελματικά με τη μουσική, για αρκετά χρόνια, εκείνα τα πρώτα, ο ίδιος έμεινε στην αφάνεια. Ο πρώτος του δίσκος κυκλοφόρησε το 1973, ενώ από το 1980 που τον ανακαλύπτουν οι ξένοι, αρχίζουν οι απανωτές προσκλήσεις και διακρίσεις σε σημαντικά φεστιβάλ της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αυστραλίας.
Το 1982 προσκαλείται στο WDR Folkfestival, στην Κολωνία της Γερμανίας, όπου του δίδεται το πρώτο βραβείο από διεθνή επιτροπή ειδικών. Το 1985 εκπροσωπεί την Ευρώπη στο Journee des Cinq Continents (Συνάντηση των πέντε Ηπείρων) που γίνεται στη Ζυρίχη και στο Αμστερνταμ. To 2005 προσκαλείται και μετέχει στις εκδηλώσεις για τα 20 χρόνια του World Music Institute, στο Tοwn Hall του Μανχάταν στη Νέα Υόρκη. To 2007 στο All Tomorrow’s Parties, που γίνεται στο Minehead της Αγγλίας και το 2009 στην ίδια εκδήλωση που γίνεται αυτή τη φορά στο Σίδνεϊ και στη Mελβούρνη της Αυστραλίας. Τη μουσική συνάντηση επιμελούνται οι Nick Cave & Τhe Bad Seeds μαζί με τους Dirty Three. «Από την απαρχή ο κόσμος διαμορφώνεται με ήχο και ρυθμό. Αυτή η ηχητική δόνηση φανερώνεται στη μουσική του Ψαραντώνη. Ποτέ μου δεν είχα ακούσει τέτοιο ήχο», σχολίασε τότε ο Γερμανός δημοσιογράφος Ρουθ Ρέντλερ.
«Αυτές είναι οι πιο όμορφες στιγμές μου. Αυτές έχω να θυμάμαι. Τα ωραία λόγια που λένε οι άνθρωποι για την Ελλάδα, για την Iστορία μας, για τη μουσική και τον πολιτισμό μας. Εκεί ξέρουν καλύτερα για εμάς. Μας εκτιμούν περισσότερο. Κάθε φορά που ένας ξένος λέει λόγια για μενα πριν βγω στη σκηνή να παίξω, πλέκει κι έναν ύμνο για τη χώρα μας. Είναι πολύ τιμητικό αυτό…», μας λέει. «Είναι αυτό που μου έχει μείνει από τα ταξίδια και τις συναυλίες μου».
Στην Ελλάδα, ανάμεσα στους πρώτους που τον ανακάλυψαν ήταν ο
Μάνος Χατζιδάκις, ο οποίος θέσπισε μάλιστα ένα ειδικό βραβείο για «μια ισχυρή και ιδιότυπη μουσική προσωπικότητα που παίζει λύρα και ονομάζεται Ψαραντώνης». Οταν τον άκουσε πρώτη φορά, σηκώθηκε όρθιος και τον χειροκροτούσε. Για τον τρόπο που έπαιζε τον βράβευσε ως τον «Πρώτο λυράρη της Ελλάδας» κατά το φεστιβάλ «Μουσικός Αύγουστος», που οργάνωσε το 1979 στα Ανώγεια.
Από τότε, η πορεία του είναι ανοδική. Η μουσική του διαίσθηση αναγνωρίζεται. Οι δίσκοι του πολλαπλασιάζονται. Το ίδιο και η φήμη του, όχι μόνο ως «Τζίμι Χέντριξ της λύρας» όπως τον έχουν αποκαλέσει, αλλά και για τις ατάκες του, την εξυπνάδα του και το πόσο ετοιμόλογος είναι.
Αλλά το όνειρο του Ψαραντώνη ήταν άλλο. Ήθελε να τραγουδήσει στο Ηρώδειο. Για δέκα χρόνια το ζητούσε και δεν του το έδιναν. Μέχρι που τον περασμένο Ιούνιο, ύστερα από επιμονή και υπομονή, η λύρα του πλημμύρισε το αρχαίο ωδείο. Η παράσταση είχε τίτλο «Από τον ουρανό της Κρήτης στο Ηρώδειο» και όπως δήλωσε ο ίδιος: «Αναρωτιόμουν γιατί να μην ακουστεί στο Ηρώδειο και η κρητική παράδοση; Δεν με φοβερίζουν εμένα τα σπουδαία θέατρα. Ισα ίσα, μόνο χαρά νιώθω».
«Η αλήθεια είναι ότι οι αρχαιολογικοί χώροι μου μιλάνε. Έχουν ενέργεια, μου στέλνουν μουσική», περιγράφει σήμερα.
Μέσα στη μουσική του Ψαραντώνη ζει η πανάρχαια μυθολογία της Κρήτης. Είτε μιλά για τον Δία, είτε για την κατασκευή της πρώτης λύρας από τον μυθικό βοσκό Χαντίπερα, είτε για τους Κουρήτες, είτε εκφράζει με τη λύρα του αυτό που αισθάνεται ως ζωντανό μύθο της πατρίδας του, ο Ψαραντώνης επικυρώνει, με τη φυσική παρουσία του και με την τέχνη του, τους πανάρχαιους μύθους της Κρήτης. Γιατί ο Ψαραντώνης ζωντανεύει τους μύθους όχι μόνο με τη δεξιοτεχνία του, αλλά και με την πίστη του σε αυτούς, καθώς τους προσεγγίζει «με λογισμό και μ’ όνειρο», πιστεύοντας στη σύγχρονη παρουσία και στην ενέργειά τους.
Η Φυσιογνωμία του «γράφει» στις φωτογραφίες. Η μορφή του αναγνωρίσιμη, οικεία και ταυτόχρονα απόκοτη, θυμίζει κάτι γήινο μα και κάτι τόσο ξωτικό… Οπως ακριβώς οι μεγάλοι μουσικοί της τζαζ, ο Ψαραντώνης έχει τη δυναμική του ραψωδού, που με τη δύναμη στον αυτοσχεδιασμό κατορθώνει να δημιουργεί την ατμόσφαιρα του δέους, της ταραχής και του ρίγους. «Νέος μαζί και πανάρχαιος, βαθύς γνώστης και πραγματικός λάτρης της παράδοσης, μα και από τη φύση του απείθαρχος και ανήσυχος, απρόοπτος και αποκαλυπτικός, ο Ψαραντώνης θεωρείται σήμερα ο τολμηρός, αλλά συγχρόνως και ο στοχαστικός ανανεωτής της παράδοσης», έγραψε για εκείνον ο Μιχάλης Πιερής.
Περίεργο πώς τον Ψαραντώνη τον αγαπούν πολύ τα παιδιά. Λες και βλέπουν την αλήθεια του, τα πιτσιρίκια αγαπούν να του μιλάνε και να τον ακούνε να λέει ιστορίες και να απαγγέλλει στίχους από τα τραγούδια του. Αλλά και εκείνος τα αγαπάει. «Δεν με νοιάζει για την οικονομική κρίση, παρόλο που από εκεί άρχισε η φωτιά. Με νοιάζει που πέφτουν όλα, δουλειές δεν υπάρχουν, οι αξίες γκρεμίζονται. Και αυτά, τα νέα παιδιά, δεν ξέρουν σε τι να πιστέψουν πια. Νιώθουν πως δεν έχουν μέλλον. Αυτό μόνο με νοιάζει…», μας λέει.
Παρόλο που θα έδινε τη ζωή του χαλάλι για την Ελλάδα, ο Ψαραντώνης έχει βρει τη χρυσή τομή μεταξύ της αγάπης στην πατρίδα του και της μεγαλοψυχίας της πολυπολιτισμικότητας. «Έχω παίξει και με Τούρκους και με Ινδούς και με όλους τους λαούς του κόσμου. Η μουσική μας ενώνει. Κι έπειτα, εγώ πιστεύω στον Θεό. Αλλά για μένα Θεός είναι η φύση. Αυτή έχει τη δύναμη, αυτή δίνει τον παλμό στα πράματα. Ολα έχουν τον παλμό τους. Η καρδιά, ο αέρας, το κύμα, το χορτάρι… Ακόμα και η πέτρα έχει τον παλμό της: Την ακινησία, τη σιωπή. Και καμιά φορά βγαίνει ζωή πάνω στην πέτρα. Δεν βλέπεις στους γκρεμούς, στον βράχο πάνω, που βγαίνουν δέντρα μικρά μικρά; Κι ο έρωντας πού βγαίνει; Στους γκρεμούς και στσι βράχους δεν βγαίνει;», μας λέει.
«Δεν τα πάω κακά με τους παπάδες, μα τους κακίζω που λένε ότι προ Χριστού δεν υπήρχε τίποτα. “Δεν εσούντωνε [σ.σ.: κουνιότανε] φύλλο;” τους λέω. Και τότε η Κνωσός, ο Δίας, ο Ορφέας, τι ήτανε; Δεν λέω, να αγαπούμε τον Χριστό γιατί ήταν καλός, αλλά υπήρξανε πολλοί Χριστοί και πιο ανώτεροι απ’ αυτόν. Όπως ο Δίας, ο Ορφέας, ο Ομηρος, ο Κορνάρος, ο Καζαντζάκης… Θεάνθρωποι ήταν όλοι αυτοί, με μεγάλη φλόγα μέσα τους. Ηξεραν να μιλήσουν με τη φύση. Όλους αυτούς τους παραδέχομαι, τους αγαπώ και τους πιστεύω. Και αυτά θέλω να “περάσω” όσο μπορώ στους νέους ανθρώπους…», επιμένει.
Βγάζει την ουσία της Κρήτης
Αν και… αντισυστημικός, ο Ψαραντώνης είναι ο αγαπημένος των διεθνών ΜΜΕ. Όπως έγραψε η αυστραλιανή εφημερίδα «Herald Sun»: «Ο Ψαραντώνης είναι ένας μάστορας της κρητικής μουσικής, ο οποίος την εμπλουτίζει και τη διαμορφώνει με τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο παίζει λύρα… Ντόπιοι οι οποίοι έχουν παρευρεθεί σε πρόσφατες εμφανίσεις του έχουν μείνει άφωνοι. Η μουσική του Ψαραντώνη αναζητά να εκφράσει στοιχεία του εσωτερικού μας πνεύματος διαμέσου μιας επανεπεξεργασίας της παράδοσης. Το αποτέλεσμα είναι ευχάριστα αναπάντεχο…».
Και στην Ελλάδα, η «Athens News» έγραψε πως «ο Ψαραντώνης είναι η ουσία της Κρήτης. Η ουσία που βρίσκεται στο κέντρο της ζωής, όταν αυτή σημαίνει και είναι πολύ περισσότερα από τη συνηθισμένη πραγματικότητα με τον τρόπο που την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο άνθρωπος σήμερα. Όαν το όραμα επιβάλλεται από τον άνθρωπο στον εαυτό του με τον τρόπο που ο Νίκος Καζαντζάκης επιθυμούσε και αποκαλούσε “Κρητική Ματιά”… Οι beatniks έπαιρναν παραισθησιογόνα για να φέρνουν στον νου τους οράματα. Ο Ψαραντώνης απλά κοιτάζει τις κορφές του Ψηλορείτη…».
Ωστόσο, όπως λέει και ο ίδιος, συχνά δεν τον επιλέγουν για τηλεοπτικές εκπομπές. Τον φοβούνται. Τόσο που μια φορά πήρε ο ίδιος την κρατική τηλεόραση να διαμαρτυρηθεί. «Μου ‘χανε πει πως θα ‘ρθουνε και δεν ήρθανε τελικά. Και μ’ έπιασε ένα ταράχισμα και παίρνω εγώ τηλέφωνο τον υπεύθυνο στην ΕΡΤ και λέω: “Δεν είναι δική σας η τηλεόραση! Εμείς δηλαδή τι είμαστε; Γιάντα δεν μας έχετε συνεργείο και για τους ξενέρωτους έχετε;”».
Στην πραγματικότητα όμως και ο ίδιος δεν θέλει να πολυ-πηγαίνει. «Γιατί λένε σ’ όλους μπράβο κι έχουν ξεφτιλίσει το μπράβο. Ερχεται ο ένας, τον γεμίζουνε μπράβο, έρχεται ο άλλος τον γεμίζουνε μπράβο, γελούνε ψεύτικα, κουνιούνται ψεύτικα. Τι να πάω να κάνω;», λέει.
Τα τελευταία, αρκετά χρόνια, ο Ψαραντώνης εμφανίζεται επιλεγμένα σε συναυλιακούς χώρους – σίγουρα πάντως όχι σε νυχτομάγαζα… Ακόμη και στο κέντρο της Αθήνας, η κατακόρυφη, κοφτή δοξαριά του θυμίζει κάτι από τις απότομες κορυφές και τις κοφτές πλαγιές των βουνών της Κρήτης. Στο λυρικό ψιθύρισμα της λύρας του αναδύεται η «γλυκότη» απ’ το μουρμούρισμα των κουτσουναριών, το κελάηδισμα των πουλιών και τον ήχο του φιαμπολιού των βοσκών του Ψηλορείτη. Η κρητική γη μέσα του…
Η λύρα του σε μουσείο των ΗΠΑ
Η λύρα του Ψαραντώνη εκτίθεται στο The World’s First Global Musical Instrument Museum στο Φοίνιξ της Αριζόνα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Κάθε έκθεμα συνοδεύεται από πληροφορίες για την ιστορία του. Η κρητική λύρα έχει τις ρίζες της στην Ανατολή. Κατασκευάζεται από μονοκόμματο ξύλο κάποιας ηλικίας (τουλάχιστον 10 ετών) και για την κατασκευή της συνήθως χρησιμοποιείται ασφένταμος, καρυδιά και μουρνιά. Παλιά, οι χορδές ήταν από έντερο και το δοξάρι είχε τρίχες από ουρά αλόγου. Ο Ψαραντώνης έχει στολίσει το δοξάρι του με κουδουνάκια για έναν γλυκό συνοδευτικό ήχο. Στο μουσείο προβάλλεται βίντεο με τον ίδιο να κεντά με τη λύρα του.
[Μαρία Ψαρά, Έθνος, φωτογραφίες Γιώργος Παπανικολάου]
ΕΛΛΑΣ
Πηγή: ΒΙΣΑΛΤΗΣ
