Η μετάφραση των πηγών είναι από τις εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ: «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ»
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 22.4:
Ο πρώτος που εξοστρακίστηκε ήταν ένας από τους συγγενείς του, ο Ίππαρχος, γιος του Χάρμου από τον Κολλυτό, και ήταν ειδικά γι’ αυτόν που ο Κλεισθένης θέσπισε το νόμο τούτο, αφού ήθελε να τον διώξει από την πόλη.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 43.1-2:
Aυτά, λοιπόν, ισχύουν όσον αφορά στην εγγραφή των πολιτών και τους εφήβους. Όλα τα αξιώματα που σχετίζονται με την πολιτική διοίκηση γίνονται με κλήρο, εκτός απ’ αυτό του ταμία των στρατιωτικών και των ταμιών για τα θεωρικά χρήματα και του επιμελητή των πηγών. Αυτοί εκλέγονται με χειροτονία και αναλαμβάνουν από Παναθήναια σε Παναθήναια. Όλοι οι στρατιωτικοί άρχοντες εκλέγονται επίσης με χειροτονία. Οι βουλευτές είναι πεντακόσιοι και διορίζονται με κλήρο, πενήντα από κάθε φυλή.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 44.4:
Οι αρχαιρεσίες των στρατηγών, των ιππάρχων και των άλλων πολεμικών αξιωματούχων διεξάγονται στην εκκλησία του δήμου, σύμφωνα με τις αποφάσεις του λαού. Η εκλογή αυτή διεξάγεται απ’ τους πρυτάνεις που αναλαμβάνουν μετά την έκτη πρυτανεία, στη διάρκεια της οποίας φάνηκαν ευνοϊκοί οιωνοί. Ένα προκαταρκτικό ψήφισμα της βουλής είναι απαραίτητο και σ’ αυτή την περίπτωση.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 45.4:
Αποφασίζει προηγουμένως για θέματα που θα δώσει για ψήφιση στο λαό και ο λαός δεν επιτρέπεται να αποφασίσει τίποτε που δε θα έχει ψηφιστεί προηγουμένως από τη βουλή και περιληφθεί στο πρόγραμμα απ’ τους πρυτάνεις· απ’ αυτή την άποψη, αυτός που θα πετύχει τέτοιο ψήφισμα θα κατηγορηθεί για παρανομία.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 46.1:
Η βουλή είναι υπεύθυνη για τις τριήρεις που έχουν κατασκευαστεί, για τον εξοπλισμό τους και για τους νεώσοικους και φροντίζει για τη ναυπήγηση νέων τριήρεων ή τετρήρεων, όποιο από τα δύο αυτά είδη πλοίων αποφασίσει ο λαός και για τον εξοπλισμό τους και τους νεώσοικους. Ο λαός εκλέγει τους ναυπηγούς των πλοίων αυτών. Αν η βουλή δεν παραδώσει ολοκληρωμένο έργο στη βουλή της επόμενης χρονιάς, δε θα μπορέσει να λάβει απ’ αυτή τη δωρεά· γιατί την παίρνουν στην επόμενη βουλή. Μεριμνά, ακόμη, για τη ναυπήγηση τριήρεων εκλέγοντας δέκα μέλη της ως τριηροποιούς.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 49.1-2:
Η βουλή εξετάζει, επίσης, τα άλογα και αν βρει ότι κάποιος έχει ένα πολύ καλό άλογο, αλλά δεν το συντηρεί καλά, τον τιμωρεί κατακρατώντας τη χορηγία για τη συντήρηση του αλόγου. Στα άλογα που δεν μπορούν να τρέχουν ή δεν θέλουν να παραμείνουν στη γραμμή και φεύγουν, τα σημαδεύουν στο σαγόνι και κάθε άλογο που έχει σημαδευτεί θεωρείται μη μάχιμο. Πραγματοποιεί επίσης εξέταση των προδρόμων, για να δει ποια είναι ικανά να προπορεύονται και αν απορρίψει κάποιο, η υπηρεσία του τελειώνει. Με τον ίδιο τρόπο διεξάγει εξέταση των αμίμπτων [πεζών ανάμεσα στα άλογα] και αν απορρίψει κάποιον, αυτό είναι το τέλος της επί πληρωμή υπηρεσίας του. Οι ιππείς καταγράφονται από τους καταλογείς, δέκα άνδρες εκλεγμένους απ’ το δήμο, οι οποίοι δίνουν τα ονόματα των ανδρών που προτείνουν για εγγραφή στους ίππαρχους και τους φυλάρχους. Αυτοί με τη σειρά τους παίρνουν τον κατάλογο και τον υποβάλλουν στη βουλή. Στη συνέχεια ανοίγουν τον σφραγισμένο πίνακα που περιέχει τα ονόματα αυτών που είναι ήδη ιππείς, σβήνουν όποιους βεβαιώνουν ενόρκως πως είναι σωματικά ανίκανοι να ιππεύουν και προσκαλούν αυτούς που πρόσφατα εγγράφηκαν. Αν κάποιος από τους τελευταίους δηλώσει ενόρκως ότι δεν είναι σε θέση, από σωματική ή οικονομική άποψη, να υπηρετήσει, του επιτρέπουν να φύγει. Αν όχι, οι βουλευτές ψηφίζουν κατά πόσο είναι ικανός να υπηρετήσει στην τάξη των ιππέων. Αν τον εκλέξουν τον βάζουν στον πίνακα, διαφορετικά τον αφήνουν να φύγει.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 54.6-8:
Ορίζονται με κλήρο και δέκα ιεροποιοί, υπεύθυνοι για θυσίες, οι οποίοι θυσιάζουν τα σφάγια για τις μαντείες και, όταν είναι απαραίτητο να θυσιάσουν, συνεργάζονται με τους μάντεις. Υπάρχουν κι άλλοι δέκα, εκλεγμένοι με κλήρο, οι οποίοι ονομάζονται ετήσιοι, και εκτελούν ορισμένες θυσίες και φροντίζουν για τη οργάνωση των γιορτών που διεξάγονται κάθε πέμπτο χρόνο, εκτός των Παναθηναίων. Οι γιορτές αυτές είναι πρώτα η αποστολή στη Δήλο (εκεί γίνεται γιορτή και κάθε έβδομο χρόνο), δεύτερη τα Βραυρώνια, τρίτη τα Hράκλεια, τέταρτη τα Ελευσίνια, πέμπτη τα Παναθήναια. Καμιά από τις γιορτές αυτές δεν διεξάγεται την ίδια χρονιά με άλλη. Επί αρχοντίας του Κησιφώντα προστέθηκαν και τα Ηφαίστια.
Εκλέγουν επίσης με κλήρο έναν άρχοντα για τη Σαλαμίνα και ένα δήμαρχο για τον Πειραιά. Αυτοί διοργανώνουν τα Διονύσια, στο μέρος του ο καθένας, και διορίζουν τους χορηγούς. Στη Σαλαμίνα αναγράφεται εξάλλου και το όνομα του άρχοντα.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 55.3-5:
Όταν οι άρχοντες υποβάλλονται σε εξέταση, τους ρωτούν πρώτα: “Ποιος είναι ο πατέρας σου και από ποιο δήμο, ποιος είναι ο πατέρας του πατέρα σου, ποια είναι η μητέρα σου, ποιος είναι ο πατέρας της μητέρας σου και από ποιον δήμο;” Κατόπιν τους ρωτούν αν πιστεύουν στον Απόλλωνα τον πατρώο και στο Δία τον έρκειο και πού βρίσκονται τα ιερά τους, αν έχουν οικογενειακούς τάφους και πού βρίσκονται αυτοί, αν φέρονται καλά στους γονείς τους, αν πληρώνουν τους φόρους, αν έχουν λάβει μέρος σε εκστρατεία. Μετά από αυτές τις ερωτήσεις του λένε: “Φέρτε μάρτυρες γι’ αυτά”. Όταν καλούνται οι μάρτυρες ρωτά: “Θέλει κανείς να κατηγορήσει για κάτι αυτόν εδώ τον άνδρα;” Αν όντως υπάρχει κατήγορος, ο δικαστής δίνει το λόγο και στον κατήγορο και στον κατηγορούμενο και μετά εκδίδουν απόφαση με ανάταση χεριών στη βουλή, με ψηφοφορία στο δικαστήριο. Αν δεν υπάρχει κατήγορος, γίνεται ψηφοφορία αμέσως. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις παλιότερα ψήφιζε ένας, τώρα όμως όλοι οι δικαστές ψηφίζουν για τους υποψηφίους, έτσι ώστε αν κάποιος κακοήθης διαφύγει από τους κατηγόρους του, είναι πιθανό πως οι δικαστές θα τον αποκλείσουν. Μετά απ’ αυτόν τον έλεγχο, οι άρχοντες κατευθύνονται προς την πέτρα, στην οποία έχουν τοποθετηθεί τα σφάγια (στην ίδια αυτή πέτρα ορκίζονται οι δικαστές πριν δώσουν τη διαιτησία τους και οι μάρτυρες όταν αρνούνται την κατηγορία που τους αποδίδεται). Ανεβαίνουν στην πέτρα και δηλώνουν ενόρκως ότι θα εκτελούν το αξίωμά τους δίκαια και σύμφωνα με τους νόμους και δεν θα δωροδοκηθούν εξαιτίας του αξιώματός τους ή αν κάνουν κάτι τέτοιο, θα αφιερώσουν ένα χρυσό ανδριάντα. Μετά τον όρκο προχωρούν προς την ακρόπολη, όπου δίνουν τον ίδιο όρκο. Στη συνέχεια αναλαμβάνουν τα αξιώματά τους.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 56.2-7:
Ο επώνυμος άρχοντας μόλις αναλάβει το αξίωμά του, κάνει πρώτα μια δήλωση, ότι δηλαδή οτιδήποτε κατείχε ο καθένας πριν την άνοδό του στο αξίωμα θα είναι και δικό του μέχρι το τέλος. Στη συνέχεια διορίζει χορηγούς για τις τραγωδίες τους τρεις πλουσιότερους άνδρες απ’ όλους τους Αθηναίους. Παλιότερα όριζε και πέντε χορηγούς κωμωδιών, αυτοί όμως τώρα διορίζονται από τις φυλές. Οι φυλές προμηθεύουν τους χορηγούς για τα Διονύσια για το χορό των ανδρών, των αγοριών και των κωμωδών, και για τα Θαργήλια για το χορό των ανδρών και των αγοριών. Για τους χορούς των Διονυσίων οι χορηγοί ορίζονται από μεμονωμένες φυλές, γι’ αυτούς των Θαργηλίων ορίζεται ένας για κάθε δύο φυλές και οι μεμονωμένες φυλές τους προμηθεύουν κατά σειρά. Ο άρχοντας παίρνει τα ονόματα των χορηγών, που ορίζονται απ’ τις φυλές. Μετά διενεργεί ανταλλαγή περιουσιών και παρουσιάζει στο δικαστήριο αιτήσεις για απαλλαγή, όταν κάποιος υποστηρίζει ότι έχει αναλάβει αυτή τη λειτουργία στο παρελθόν ή εξαιρείται γιατί έχει πραγματοποιήσει κάποια άλλη λειτουργία και η περίοδος εξαίρεσής του δεν έχει ακόμη λήξει ή δεν έχει ακόμη την νόμιμη ηλικία (οι χορηγοί για το χορό των αγοριών πρέπει να είναι πάνω από σαράντα χρόνων). Επίσης ορίζει χορηγούς για τη Δήλο και ένα αρχιθεωρό (αρχηγό της πομπής για την τριακόντορο που μεταφέρει τους νέους άνδρες). Είναι ακόμη υπεύθυνος για τις πομπές· αυτής προς τιμή του Ασκληπιού, όταν οι μυημένοι μένουν στα σπίτια τους, και της πομπής των Μεγάλων Διονυσίων σε συνεργασία με τους επιμελητές, που είναι δέκα και οι οποίοι στο παρελθόν εκλέγονταν από το δήμο και αναλάμβαναν τα έξοδα της πομπής οι ίδιοι, αλλά τώρα εκλέγονται με κλήρο από κάθε φυλή και δίνουν εκατό μνες για την προετοιμασία. Ο επώνυμος άρχοντας επιμελείται επίσης για την πομπή των Θαργηλίων και την πομπή του Σωτήρα Δία. Αυτές είναι οι γιορτές για τις οποίες είναι υπεύθυνος. Τις ακόλουθες καταγγελίες και ποινικές δίκες, αφού πρώτα κάνει προκαταρκτικές έρευνες, τις παρουσιάζει στο δικαστήριο· για κακομεταχείριση γονέων (με αυτή την κατηγορία, όποιος θέλει μπορεί να καταγγείλει χωρίς να κινδυνεύει να τιμωρηθεί), για κακομεταχείριση ορφανών (η δίκη είναι εναντίον των επιτρόπων), για κακομεταχείριση επικλήρων (η δίκη είναι εναντίον των επιτρόπων ή των συνοικούντων), για κακή διαχείριση περιουσίας ορφανού (εναντίον και πάλι των επιτρόπων), για παράνοια, για περίπτωση που κάποιος κατηγορείται ότι κατασπατάλησε την περιουσία του λόγω παράνοιας, για το διορισμό των διανεμητών, για την περίπτωση που κάποιος αντιδρούσε στη διαχείριση της περιουσίας, για το διορισμό επιτρόπου, για την αμφισβήτηση επιτροπείας, για εποπτεία εμφανών, για αυτοδιορισμό κάποιου ως επιτρόπου, για ενστάσεις για κληρονομική περιουσία και για περίπτωση επικλήρου. Έχει την επιμέλεια των ορφανών, των ανύπαντρων γυναικών και των γυναικών οι οποίες μετά το θάνατο του άνδρα τους υποστηρίζουν ότι είναι έγκυες και έχει πλήρη εξουσία να επιβάλλει πρόστιμο σ’ όσους αδικούν και να τους φέρει ενώπιον του δικαστηρίου. Μισθώνει τα ακίνητα των ανήλικων και των επικλήρων μέχρι να φτάσουν στην ηλικία των δεκατεσσάρων και λαμβάνει τα μισθώματα που προσφέρονται απ’ τους επιτρόπους και αν οι επίτροποι δεν δίνουν στα παιδιά τα προς συντήρηση, τα εισπράττει αναγκαστικά.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 57.1-2:
Ο βασιλεύς έχει την εποπτεία πρώτα των Μυστηρίων σε συνεργασία με τους επιμελητές που εκλέγονται απ’ το λαό (δύο απ’ όλους τους Αθηναίους, ένας απ’ την οικογένεια των Ευμολπιδών, ένας από την οικογένεια των Κηρύκων). Έπειτα είναι υπεύθυνος για τα Λήναια Διονύσια, τα οποία περιλαμβάνουν πομπή και διαγωνισμό. Η πομπή είναι κοινή ευθύνη του βασιλιά και των επιμελητών, ενώ οι αγώνες οργανώνονται απ’ το βασιλιά. Οργανώνει επίσης όλες τις λαμπαδηδρομίες. Γενικά διευθύνει και όλες τις πατροπαράδοτες θυσίες. Είναι αρμόδιος και για τις μηνύσεις για ασέβεια και αν αμφισβητεί κανείς το δικαίωμα κάποιου για ιερατικό αξίωμα. Δικάζει επίσης και τις φιλονικίες των γενών και των ιερέων σχετικά με τα ιερά. Είναι αρμόδιος και για τις δίκες για ανθρωποκτονία και αυτός ανακοινώνει την μη συμμετοχή κάποιου σε τελετή.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 58:
Ο πολέμαρχος πραγματοποιεί τις θυσίες προς την ‘ρτεμη την Αγροτέρα και προς τον Ενυάλιο, οργανώνει τον επιτάφιο αγώνα προς τιμή εκείνων που πέθαναν στον πόλεμο και διοργανώνει τους εναγισμούς προς τιμή του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα. Στη δικαιοδοσία τους ανάγονται μόνο δίκες για ιδιωτικές υποθέσεις, για μετοίκους, άνδρες ισοτελείς και πρόξενους. Καθήκον του είναι να παίρνει τις δίκες αυτές, να τις διαιρεί σε είκοσι και να αναθέτει σε κάθε φυλή το μερίδιο που της έλαχε. Οι δικαστές κάθε φυλής τις παραπέμπουν στους διαιτητές. Ο ίδιος ο πολέμαρχος εισάγει τις δίκες του αποστασίου και απροστασίου και στην περίπτωση των μετοίκων για κληρονομιά και για επίκληρο και τα άλλα όσα ο άροχντας κάνει για τους πολίτες, ο πολέμαρχος τα κάνει για τους μετοίκους.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 59.1:
Οι θεσμοθέτες έχουν την εξουσία πρώτα να καθορίσουν τις μέρες κατά τις οποίες θα συγκαλούνται τα δικαστήρια και ύστερα να παραδίδουν το πρόγραμμά τους στις αρχές, οι οποίες τηρούν το πρόγραμμα ανάθεσης των δικαστηρίων.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 60.1:
Δέκα άνδρες ορίζονται με κλήρο ως αθλοθέτες, ένας από κάθε φυλή. Αφού υποβληθούν σε έλεγχο ασκούν το αξίωμά τους για τέσσερα χρόνια: φροντίζουν για την πομπή των Παναθηναίων, για τους μουσικούς αγώνες, τους γυμνικούς αγώνες και την ιπποδρομία. Είναι υπεύθυνοι για την κατασκευή του πέπλου και μαζί με τη βουλή για την κατασκευή των αμφορέων και διανέμουν το ελαιόλαδο στους νικητές.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 61:
Όλοι οι στρατιωτικοί αξιωματούχοι εκλέγονται με χειροτονία. Οι δέκα στρατηγοί ήταν στο παρελθόν ένας από κάθε φυλή, αλλά τώρα ορίζονται απ’ όλο το σώμα. Συγκεκριμένα διορίζονται με χειροτονία, ένας για τη διοίκηση των οπλιτών, τους οποίους διοικεί αν εκστρατεύσουν εκτός Αττικής, ένας για τη διοίκηση της πόλης, και ο οποίος διοικεί όταν διεξάγεται πόλεμος στη χώρα, δύο στρατηγοί για τη διοίκηση του Πειραιά, ένας για τη Μουνιχία και ένας για την Ακτή, που είναι υπεύθυνοι για τη διαφύλαξη του υλικού που φυλάγεται στον Πειραιά. Ένας υπεύθυνος γι τις συμμορίες, που καταγράφει τους τριηράρχους, διεξάγει τις αντιδόσεις και εισάγει στο δικαστήριο τις ενστάσεις. Οι άλλοι πέντε διατίθενται για τις τρέχουσες ανάγκες. Γίνεται ψηφοφορία σε κάθε πρυτανεία για να αποφασιστεί κατά πόσο οι στρατηγοί εκτελούν τα καθήκοντα τους σωστά. Αν κάποιος καθαιρεθεί, δικάζεται στο δικαστήριο κι αν βρεθεί ένοχος καθορίζεται το πώς θα τιμωρηθεί ή τι πρόστιμο θα πληρώσει, ενώ αν αθωωθεί αναλαμβάνει πάλι το αξίωμά του. Όταν διοικούν το στρατό οι στρατηγοί, έχουν απόλυτη εξουσία να συλλάβουν όποιον δεν υπακούει, να τον εκδιώξουν από το στρατό και να επιβάλλουν πρόστιμο, αλλά συνήθως δεν επιβάλλουν πρόστιμα. Χειροτονούνται και δέκα ταξίαρχοι, ένας από κάθε φυλή· καθένας από αυτούς διοικεί τους στρατιώτες της φυλής και διορίζει τους λοχαγούς. Δύο ίππαρχοι εκλέγονται από το σώμα των πολιτών· αυτοί διοικούν τους ιππείς, παίρνοντας πέντε φυλές ο καθένας. Έχουν τις ίδιες δικαιοδοσίες με τους στρατηγούς, όσον αφορά στους οπλίτες και γίνεται και γι’ αυτούς ψηφοφορία. Εκλέγονται και δέκα φύλαρχοι, ένας από κάθε φυλή, για τη διοίκηση των ιππέων, όπως οι ταξίαρχοι διοικούν τους οπλίτες. Επίσης εκλέγεται ένας ίππαρχος στη Λήμνο για να αναλάβει τη διοίκηση των ιππέων στη Λήμνο. Υπάρχει ένας ταμίας εκλεγμένος για την Πάραλο και ένας άλλος για το πλοίο του ‘μμωνα.
Aριστοτέλης, Aθηναίων Πολιτεία 62.2:
Μισθοί καταβάλλονται και στο δήμο, μια δραχμή για τις άλλες συνελεύσεις και εννέα οβολοί για την κύρια συνεδρίαση. Έπειτα οι δικαστές παίρνουν πέντε οβολούς για κάθε συνεδρίαση. Στη συνέχεια, η βουλή πέντε οβολούς και τα μέλη της πρυτανείας παίρνουν επιπλέον έναν οβολό για σιτηρέσιο. Οι εννέα άρχοντες παίρνουν τέσσερις οβολούς ο καθένας για σιτηρέσιο και τρέφουν ο καθένας έναν κήρυκα και έναν αυλητή. Ο άρχοντας της Σαλαμίνας παίρνει μία δραχμή την ημέρα. Οι αθλοθέτες τρώνε στο Πρυτανείο όλο το μήνα Εκατομβαιώνα, το μήνα δηλαδή των Παναθηναίων, από την τέταρτη μέρα και ύστερα. Οι αμφικτύοντες που στέλνονται στη Δήλο παίρνουν μία δραχμή την ημέρα από το ταμείο της Δήλου. Χρήματα για τη συντήρησή τους εισπράττουν και όσοι στέλνονται στη Σάμο, Σκύρο, Λήμνο ή Ίμβρο ως άρχοντες.
Θουκυδίδης, Ιστοριών 1.70-71
Αλλά εκτός απ’ αυτό, νομίζουμε πως έχουμε το δικαίωμα, περισσότερο από κάθε άλλον, να διατυπώσουμε μομφή σε δικούς, αφού μάλιστα πρόκειται για μεγάλα συμφέροντα, τα οποία εμείς τουλάχιστον πιστεύουμε πως δεν καταλαβαίνετε, όπως δε συλλογιστήκατε ποτέ ως τώρα ποιοι είναι αυτοί οι Αθηναίοι με τους οποίους θα μετρηθείτε και πόσο από σας και σ’ όλα διαφέρουν. Αυτοί είναι νεοτεριστές, ικανοί και γρήγορα να συλλάβουν ένα σχέδιο και γρήγορα να πραγματοποιήσουν αυτά που αποφάσισαν· σεις περιορίζεστε στη διατήρηση των αποχτημένων, χωρίς να επινοείτε τίποτε καινούργιο και χωρίς να φέρνετε σε πέρας ούτε τα απαραίτητα. Εκείνοι πάλι κι αποτολμούν πάνω από τη δύναμή τους και ριψοκιντυνεύουν, αντίθετα απ’ τις υπαγορεύσεις της λογικής, και στις δυσκολίες είναι αισιόδοξοι· δικό σας φυσικό, να επιχειρείτε πράγματα κατώτερα από τη δύναμή σας, να δυσπιστείτε ακόμη και για κείνα που η σκέψη παρουσιάζει ως βέβαια να κατορθωθούν και να νομίζετε, όταν βρεθείτε σε δυσκολίες, ότι ποτέ δε θα γλιτώσετε απ’ αυτές. Ακόμη εκείνοι είναι αποφασιστικοί, μπροστά σε σας αναβλητικούς, και ταξιδευτές, μπροστά σε σας ριζωμένους στον τόπο σας· γιατί εκείνοι νομίζουν πως με την αποδημία μπορεί ν’ αποχτήσουν κάτι, ενώ σεις θαρρείτε πως με το να βγείτε από τη χώρα σας θα βλάψετε κι όσα έχετε. Όταν νικούν, τραβούν μπροστά όσο γίνεται περισσότερο, όταν νικιούνται, υποχωρούν όσο γίνεται λιγότερο. Εκείνοι και τα σώματά τους, σαν να ‘ταν ολότελα ξένα, τα θυσιάζουν για το καλό της πόλης, αλλά και το πνεύμα τους, που το θεωρούν ολότελα δικό τους, το βάζουν στην υπηρεσία της. Κι αν, όσα συλλάβουν με το νου τους, δεν τα πραγματοποιήσουν, νομίζουν ότι έχασαν δικά τους, αν όμως όσα επιδίωκαν ν’ αποχτήσουν, θαρρούνε ότι πέτυχαν λίγα σε σύγκριση με όσα πρόκειται να κάμουν· αν, τέλος, αποπειραθούνε κάτι κι αποτύχουν, με καινούργιες ελπίδες αναπληρώνουν την έλλειψη· γιατί σ’ αυτούς μονάχα συμβαίνει η ελπίδα της απόχτησης εκείνων που επιδιώκουν κι η απόχτηση να είναι ίδια, επειδή επιχειρούν γοργά τα όσα αποφασίσουν. Κι όλα αυτά με κόπους και κιντύνους τα μοχθούν σ’ όλη τους τη ζωή, και πολύ λίγο χαίρονται τα όσα έχουν, γιατί πάντα προσπαθούν ν’ αποχτούν κι άλλα, και δε νομίζουν άλλο τίποτε για γιορτή παρά να κάνουν ό,τι πρέπει, κι ως συφορά περισσότερο θαρρούν την αμέριμνη ησυχία παρά την επίπονη δράση. Ώστε, αν κανείς με δυο λόγια ισχυριζόταν ότι αυτοί είναι γεννημένοι κι οι ίδιοι να μην ησυχάζουν και τους άλλους να μην αφήνουν ήσυχους, θα είχε δίκιο.
Ενώ όμως αντίπαλός σας είναι μια τέτοια πόλη, Λακεδαιμόνιοι, σεις συνεχίζετε να είστε δισταχτικοί και δεν καταλαβαίνετε ότι την ειρήνη την εξασφαλίζουν για περισσότερα χρόνια εκείνοι οι άνθρωποι που μεταχειρίζονται βέβαια τη δύναμή τους για να υπερασπίζουν το δίκαιο, δείχνουν όμως ταυτόχρονα πως είναι αποφασισμένοι να μην επιτρέψουν να τους αδικούν άλλοι· σεις, αντίθετα, πιστεύετε ότι ασκείτε δίκαιη πολιτική πρώτα με το να μη βλάφτετε τους άλλους, κι ύστερα με το να προβάλλετε αντίσταση για να μη βλαφτείτε οι ίδιοι. Με δυσκολία όμως θα πετύχαινε μια τέτοια πολιτική αν γειτονεύατε με πόλη που θα είχε τις ίδιες με σας αντιλήψεις· αλλά για τους καιρούς μας, όπως δείξαμε πρωτύτερα, οι τρόπο σας αυτοί, σε σύγκριση με τους δικούς τους, είναι απαρχαιωμένοι. Αναγκαστικά και στην πολιτική, όπως στις διάφορες τέχνες, το καινούργιο πάντα επικρατεί. Για μια πόλη που ζει ειρηνικά το καλύτερο είναι βέβαια να μην αλλάζουν οι συνήθειες· όταν όμως αυτή είναι αναγκασμένη να καταπιάνεται με πολλά, πρέπει να επινοεί και πολλούς καινούργιους τρόπους δράσης. Γι’ αυτό ακριβώς κι οι τρόποι δράσης των Αθηναίων, εξαιτίας της πλούσιας πείρας τους, έχουν εκσυγχρονιστεί πιο πολύ απ’ τους δικούς σας. Αλλά ας σταματήσει πια στο όριο αυτό η αναβλητικότητά σας. Βοηθήστε τώρα και τους άλλους συμμάχους σας και τους Ποτιδεάτες, όπως το υποσχεθήκατε, εισβάλλοντας αμέσως στην Αττική, και μην εγκαταλείψετε άντρες φίλους και συγγενείς σας στα χέρια των χειρότερων εχθρών σας, ούτε να σπρώξετε εμάς τους άλλους να ζητήσουμε, από απογοήτευση, άλλη συμμαχία. Αν κάναμε κάτι τέτοιο, δε θα διαπράτταμε καμιάν αδικία ούτε στα μάτια των θεών, στους οποίους ορκιστήκαμε, ούτε στα μάτια των ανθρώπων που γνωρίζουν τα πράγματα· γιατί τις σπονδές τις διαλύουν όχι όσοι, μπροστά στην εγκατάλειψη, στρέφονται σ’ άλλους συμμάχους, αλλά όσοι δε βοηθούν εκείνους που ορκίστηκαν να βοηθούν. Αν όμως σεις θελήστε να δείξετε προθυμία, θα μείνουμε μαζί σας· γιατί τότε, αν αλλάζαμε συμμάχους, ούτε πράξη σύμφωνη με το θεϊκό δίκαιο θα κάναμε ούτε θα μπορούσαμε να βορύμε άλλους με τους οποίους να μας συνδέουν τόσο στενοί δεσμοί. Έχοντας υπόψη σας αυτά, πάρτε τις σωστές αποφάσεις και προσπαθήστε να μη γίνει η Πελοπόννησος, κάτω από την ηγεσία σας, πιο αδύναμη από ό,τι σας την παράδωσαν οι πατέρες σας.
Θουκυδίδης, Ιστοριών 1.94-97
Στο μεταξύ ο Παυσανίας του Κλεομβρότου στάλθηκε από τη Σπάρτη, με είκοσι πελοποννησιακά καράβια, ως αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων. Μαζί του αρμένιζαν και τριάντα αθηναϊκά καράβια κι αρκετοί από τους υπόλοιπος συμμάχους. Εκστρατεύσανε πρώτα εναντίον της Κύπρου κι υποτάξανε το μεγαλύτερο μέρος του νησιού. Νέα εκστρατεία έκαμαν κατόπιν εναντίον του Βυζαντίου -που το κατείχαν οι Πέρσες- και το κυρίεψαν, κάτω, πάντα, απ’ τις διαταγές του Παυσανία.
Eπειδή όμως ο Παυσανίας είχε γίνει κιόλας πιεστικός, κι οι άλλοι Έλληνες δυσφορούσαν και, πιο πολύ, οι Ίωνες κι όλοι εκείνοι που πρόσφατα είχαν ελευθερωθεί απ’ τη σκλαβιά του βασιλιά. Τούτοι, οι δυσαρεστημένοι, πήγαιναν συχνά στους Αθηναίους κι απαιτούσαν να γίνουν αυτοί ηγέτες τους, μια και φυλετικά συγγένευαν, και να μην επιτρέπουν στον Παυσανία να ενεργεί πιεστικά, αν καμιά φορά το επιχειρεί. Οι Αθηναίοι δέχτηκαν τις προτάσεις αυτές κι είχαν το νου τους να μην μένουν αδιάφοροι σε τέτοιες πιέσεις και, γενικά, φρόντιζαν να κανονίζουν τα πράγματα με τον καλύτερο, για το συμφέρον τους, τρόπο. Στο μεταξύ οι Λακεδαιμόνιοι ανακάλεσαν τον Παυσανία για να τον ανακρίνουν για τα όσα έφταναν στα αφτιά τους. Γιατί πολλά του καταμαρτυρούσαν οι Έλληνες που έρχονταν στη Σπάρτη. Η αρχηγία του έμοιαζε περισσόερο με τυραννίδα παρά με στρατηγία. Η ανάκλησή του έτυχε να γίνει τη στιγμή ακριβώς που οι άλλοι σύμμαχοι, εκτός από τους Πελοποννησίους, από μίσος προς εκείνον, πήγαν με το μέρος των Αθηναίων. Όταν έφτασε στη Σπάρτη, τιμωρήθηκε για αδικήματά του σε ιδιώτες, για τις σοβαρότερες όμως κατηγορίες αθωώθηκε. Τον κατηγορούσαν για προδοτικές σχέσεις με τους Πέρσες, πράγμα το οποίο θεωρούνταν αναμφισβήτητο. Εκείνον δεν το ξανάστειλαν πια αρχηγό, αλλά, σ’ αντικατάστασή του, έστειλαν το Δόρκη και μερικούς άλλους με μικρή δύναμη, στους οποίους όμως οι σύμμαχοι δεν ήθελαν να εμπιστευτούν την αρχηγία. Τούτοι το κατάλαβαν και γύρισαν πίσω· κι οι Λακεδαιμόνιοι δεν έστειλαν πια άλλους στρατηγούς, από φόβο μήπως όσοι θα ‘βγαιναν από τη Σπάρτη δείχονταν χειρότεροι, όπως ακριβώς είδαν να συμβαίνει με τον Παυσανία. Ήθελαν ακόμη ν’ απαλλαγούν κι από το βάρος του πολέμου εναντίον των Περσών, γιατί πίστευαν πως οι Αθηναίοι -φίλοι τους την εποχή εκείνη- ήταν ικανοί ν’ αναλάβουν την αρχηγία.
Αφού μ’ αυτόν το τρόπο ανάλαβαν οι Αθηναίοι την αρχηγία, με τη συγκατάθεση δηλαδή των συμμάχων εξαιτίας του μίσους τους προς τον Παυσανία, όρισαν ποιες από τις συμμαχικές πόλεις θα ‘πρεπε να δίνουν χρήματα για τον πόλεμο εναντίον των βαρβάρων και ποιες καράβια. Ο διακηρυγμένος σκοπός του πολέμου ήταν η ερήμωση της χώρας του βασιλιά σε αντίποινα για τα όσα έπαθαν από κείνον. Τότε, για πρώτη φορά, οι Αθηναίοι εγκαθιδρύσανε την αρχή των Ελληνοταμιών, οι οποίοι εισπράττανε το φόρο· έτσι ονομάστηκε η εισφορά σε χρήματα. Ο φόρος, όπως ορίστηκε αρχικά, έφτανε τα τετρακόσια εξήντα τάλαντα το χρόνο, το ταμείο ήταν στη Δήλο κι οι συνελεύσεις της συμμαχίες γίνονταν στο εκεί ιερό.
Ενώ, στην αρχή, οι σύμμαχοι, κάτω από την ηγεμονία των Αθηναίων, ήταν αυτόνομοι κι οι αποφάσεις παίρνονταν σε κοινές συνελεύσεις, συνέβηκαν, στο διάστημα ανάμεσα στους περσικούς πολέμους και στον τωρινό, όσα θα εκθέσω πιο κάτω, εξαιτίας πολεμικών η πολιτικών ενεργειών της Αθήνας είτε εναντίον των Περσών, είτε εναντίον των συμμάχων της που αποστατούσαν, είτε εναντίον των Πελοποννησίων, οι οποίοι, κάθε φορά, είχαν κάποιαν ανάμειξη στις αποστασίες αυτές. Τα γεγονότα αυτά τα αναφέρω -βγαίνοντας έξω από το κύριο θέμα μου- επειδή όλοι όσοι έγραψαν πριν από μένα παραλείψανε την περίοδο αυτή κι εξιστόρησαν ή τα πριν από τα Μηδικά ή τα Μηδικά. Aκόμη κι εκείνος που τα έθιζε κάπως αυτά στην Αττική Ιστορία του, ο Ελλάνικος, τα πραγματεύτηκε σύντομα και με ανακρίβειες στις χρονολογίες. Η παρεκβατική, άλλωστε εξιστόρηση των γεγονότων της περιόδου αυτής, θ’ αποτελεί ταυτόχρονα και την εξήγηση για το πώς οι Αθηναίοι ίδρυσαν την ηγεμονία τους.
Θουκυδίδης, Ιστοριών 1.99
Πολλές υπήρξαν οι αιτίες για τις αποστασίες των συμμάχων· οι κυριότερες όμως ήταν η καθυστέρηση στην πληρωμή του φόρου ή στην παράδοση των ορισμένων καραβιών και, μερικές φορές, η άρνηση εκπλήρωσης στρατιωτικής υπηρεσίας. Γιατί οι Αθηναίοι εφάρμοζαν με ακρίβεια τις συμφωνίες και γίνονταν ενοχλητικοί, με τις πιέσεις που ασκούσαν, σε πόλεις οι οποίες δεν ήταν συνηθισμένες ούτε πρόθυμες να υποβάλλονται σε θυσίες. Αλλά και για πολλούς άλλους λόγους δεν ήταν πια αρεστοί οι Αθηναίοι ως ηγέτες της συμμαχίας. Στις εκστρατείες δε συμπεριφέρονταν στους συμμάχους σαν ίσοι προς ίσους, ενώ, εξάλλου, τους ήταν εύκολο να υποτάσσουν όσους αποστατούσαν. Την ευθύνη για την τέτοια εξέλιξη την είχαν οι ίδιοι οι σύμμαχοι. Γιατί, εξαιτίας της απροθυμίας τους να παίρνουν μέρος στις εκστρατείες, οι περισσότεροι τους, για να μη φεύγουν από τα σπίτια τους, δέχτηκαν, αντί να προσφέρουν καράβια και πληρώματα, να δίνουν τα ανάλογα χρήματα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το ναυτικό της Αθήνας να γίνεται πιο δυνατό με τα χρήματα που πλήρωναν οι σύμμαχοι, ενώ οι ίδιοι, όταν αποστατούσαν, αγωνίζονταν απροετοίμαστοι και χωρίς καμιά πείρα.
Θουκυδίδης, Ιστοριών 2.37
Kι έχει τούτο το πολίτευμα το όνομα δημοκρατία, γιατί δε διοικούν οι λίγοι, αλλά οι περισσότεροι· κι είναι όλοι οι πολίτες μπροστά στους νόμους ίσοι για τις ιδιωτικές τους διαφορές· για την προσωπική όμως ανάδειξη και τις τιμές, καταπώς ξεχωρίζει καθένας σε κάτι προτιμιέται στα δημόσια αξιώματα, πιο πολύ γιατί είναι ικανός παρά γιατί τον ανάδειξε ο κλήρος· ούτε πάλι κάποιος, επειδή είναι φτωχός, κι ενώ μπορεί να κάμει κάτι καλό στην πολιτεία, εμποδίζεται απ’ αυτήν την ασήμαντη κοινωνική του θέση.
Θουκυδίδης, Ιστοριών 8.72
Άλλωστε έλεγαν, εξαιτίας των διαφόρων εκστρατειών και των άλλων απασχολήσεων που κρατούσαν τους Αθηναίους μακριά από την πόλη, ποτέ ως τότε, σε σύναξη του λαού, δε συγκεντρώθηκαν πέντε χιλιάδες πολίτες, όσο σοβαρά ζητήματα κι αν επρόκειτο να συζητηθούν σ’ αυτή.
