Στο διάλογο Πολιτεία ο Πλάτων έκανε εκτενή αναφορά στο θέμα της παιδείας και της απόκτησης της γνώσης. Τόσο στην αλληγορία του Ήλιου και της Γραμμής όσο και του Σπηλαίου προβάλλονταν έμμεσα οι απόψεις του για την κατάκτηση της Ιδέας του Αγαθού την οποία θεωρούσε ως το αίτιο αναζήτησης της αλήθειας και προσέγγισης της γνώσης.
Γνώση κατά τον Πλάτωνα θεωρείτο η κατανόηση ενός πράγματος και η εξηγητική διαδικασία το πώς αυτό συνδεόταν με άλλα πράγματα ή το πώς εξαρτάτο από αυτά. Βασική προϋπόθεση για να μπορέσει η ψυχή του ανθρώπου να κατανοήσει ήταν η αγαθότητα, αφού όλες οι ανθρώπινες πράξεις επιζητούσαν το Αγαθό, δηλαδή τη νοητή Ιδέα του Αγαθού. Η Ιδέα του Αγαθού ενέπιπτε στο γενικότερο πλαίσιο της οντολογικής και γνωσιολογικής θεωρίας του Πλάτωνα περί Ιδεών και θεωρείτο ως μία οντότητα που μπορούσε να γίνει αντιληπτή από τους ανθρώπους μέσω της νόησης και που περιέκλειε τη γνώση, την αλήθεια, την ομορφιά και άλλες αξίες.
Οι ισχυρισμοί του Πλάτωνα περί της κατάκτησης αξιών από την ανθρώπινη ψυχή και του ρόλου που έχει το Αγαθό σε αυτή τη διαδικασία μας μεταφέρονται με έμμεσο τρόπο. Η εικόνα της γραμμής που περιγράφεται στην Πολιτεία ουσιαστικά κατέτασσε τις γνωστικές καταστάσεις του ανθρώπου και τις αντιπαρέβαλε με τον βαθμό που συμμετέχουν στην αλήθεια. Η διαίρεση του ευθύγραμμου τμήματος αντιπαρέβαλε τον ορατό τόπο δηλαδή τον αισθητό με το νοητό. Ο νοητός τόπος που βρισκόταν σε ανώτερη γνωστική κατάσταση δηλαδή εγγύτερα στην πλήρη γνώση χωρίζονταν εκ νέου στη διάνοια και τη νόηση. Η νόηση, η υπέρτατη βαθμίδα που μπορούσε να κατακτήσει ο άνθρωπος, αφορούσε τη διαλεκτική επιστήμη που μόνο οι φιλόσοφοι γνώριζαν να χειρίζονται. Η διαλεκτική μελετούσε τις σχέσεις μεταξύ των Ιδεών, αποτελούσε αληθινή γνώση για τον άνθρωπο και τον βοηθούσε να ξεφύγει από τις γνώμες και πεποιθήσεις του ορατού κόσμου.
Κατά αντιστοιχία η μεταφορά του σπηλαίου αποτελούσε ευφυές τέχνασμα του Πλάτωνα, ώστε να αναπαραστήσει την πλάνη στην οποία περιέρχονταν οι άνθρωποι του ορατού κόσμου και τη σπουδαιότητα της παιδείας. Σε αυτή την εικόνα ο κόσμος του ανθρώπου χωριζόταν πάλι στον ορατό και το νοητό. Η ανθρώπινη κατάσταση του φυλακισμένου αφορούσε τον κόσμο των αισθήσεων και την ατελή γνώση που παρέχουν αυτές. Από την άλλη, η άνοδος από το σκοτάδι στο φώς, δηλαδή στο νοητό κόσμο, υποδήλωνε την απελευθέρωση του ανθρώπου από την άγνοια και την επαφή του με τον κόσμο της γνώσης. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η απελευθέρωση γινόταν εφικτή μόνο μέσω της φιλοσοφίας και ως απελευθέρωση θεωρούσε την κατάκτηση των Ιδεών που φανερώνονταν υπό το φως του ηλίου δηλαδή της νόησης.
Η θεωρία των Ιδεών αποτέλεσε για τον Πλάτωνα τον υπέρτατο βαθμό επιδίωξης της ανθρώπινης ψυχής. Αυτό γινόταν αντιληπτό και στις διαβαθμίσεις της μυήσεως που ανέφερε η Διοτίμα αλλά και στις απεικονίσεις που μας έδωσε μέσω της εικόνας της γραμμής και του σπηλαίου. Τελικό στάδιο της πορείας της ψυχής αποτελούσε η κατάκτηση των Ιδεών. Στις Ιδέες εμπεριέχονταν η πραγματική αλήθεια για τον κόσμο και αυτές καθόριζαν τις πράξεις μας ώστε να αγγίξουμε την ευδαιμονία. Οι κρίσεις μας έπρεπε να συμμετέχουν στην υπερβατική Ιδέα του Κάλλους και οι πράξεις μας να κατατείνουν στην Ιδέα του Αγαθού. Τα στάδια πραγμάτωσης αυτού του προτύπου φανερώνονται στα χωρία της Πολιτείας και του Συμποσίου και η δυναμική για την υπερπήδηση των δυσκολιών στην πορεία αυτή βρισκόταν στο δαίμονα που καλείτο Έρωτας.
Τα δύο αυτά συγγράμματα Πολιτεία και Συμπόσιο ο Πλάτων τα εκπόνησε σε μια περίοδο παρακμής για την Αθηναϊκή Πολιτεία και μπορεί να ειπωθεί ότι αποτέλεσαν την απάντησή του ως ανάχωμα για αυτή την παρακμή. Αρχικά το Συμπόσιο, πέραν της αποκαλύψεως της φύσης του Έρωτα από τον Σωκράτη, αποτέλεσε και εγκώμιο για την ίδια την προσωπικότητα του Σωκράτη, τον οποίο η Αθηναϊκή Πολιτεία θανάτωσε. Ο Σωκράτης ήταν ο ίδιος δαιμόνιος και ερχόταν σε αντιπαράθεση με το κατεστημένο της εποχής του και κυρίως με τους κυβερνώντες και τους ενασχολούμενους με τη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας, τους σοφιστές. Από την άλλη, κατά τον Πλάτωνα, η Πολιτεία αποτέλεσε την προτεινόμενη εναλλακτική οδό, που έπρεπε να ακολουθήσει ένα παρακμάζον κράτος για την ανασυγκρότησή του. Η διαπαιδαγώγηση των πολιτών σε κάθε πολιτεία αποκτούσε ιδιαίτερη σημασία και ο τρόπος που πρότεινε αποτελούσε την απάντησή του απέναντι στην καθεστηκυία διδασκαλία των σοφιστών. Βασική αρχή του Πλάτωνα ήταν ότι οι άνθρωποι οφείλουν να διάγουν ευδαιμονικό βίο. Αυτό θα γινόταν εφικτό εφόσον οι κρίσεις τους και οι πράξεις τους διακατέχονταν από Ωραιότητα και Αγαθότητα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Μανιάτης Γεώργιος, Σύντομη Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008.
Πλάτων, Συμπόσιον, μτφ. Ι. Συκουτρής, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών και Εστία, 2002, 201d-212c.
Πλάτων, Συμπόσιον, μτφ. Η. Ανδρεάδη, Κάκτος, 1992.
Πλάτων, Πολιτεία, μτφ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Αθήνα, Πόλις, 2002,σσ. 9-23, 504e-511e (ήλιος/ γραμμή), 514a-520d (μύθος σπηλαίου).
Συκουτρής, Ιωάννης, «Πρόλογος» στο Πλάτωνος Συμπόσιον, Αθήνα, Πόλις, 2002.
Annas, Julia, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, Αθήνα: Καλέντης, 2006.
Vlastos Gregory, Πλατωνικές Μελέτες, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2000, Μέρος Ι.
