Η ελευθερία είναι μια ψευδαίσθηση. Μεγάλο μέρος των επιλογών μας είναι αποτέλεσμα ασυναίσθητων σκέψεων.
Δύο διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρίες εξηγούν τις ανθρώπινες πράξεις:
η ελεύθερη βούληση, σύμφωνα με την οποία κάθε άτομο είναι ελεύθερο να επιλέξει πώς θα συμπεριφερθεί, και ο ντετερμινισμός, για τον οποίο η πραγματικότητα είναι κατά κάποιο τρόπο προκαθορισμένη και η ικανότητα επιλογής είναι απατηλή. Δεν πρόκειται για απλές φιλοσοφικές θεωρήσεις. Αν υπάρχει η ελεύθερη βούληση, τότε είναι δικαιολογημένη η ευθύνη για τις πράξεις μας σε ποινικό επίπεδο καθώς και το σχετικό σωφρονιστικό σύστημα.
• Εγκέφαλος εν δράσει
Σήμερα οι νευροεπιστήμες φαίνονται να μπορούν να λύσουν αυτή τη διαμάχη. Γιατί μπορούν να δουν σε δράση τις περιοχές του εγκέφαλου που εξασφαλίζουν την ελεύθερη βούληση, δηλαδή εκείνες της λογικής σκέψης. Και μπορούν να εξηγήσουν γιατί αγοράζουμε μια συγκεκριμένη μάρκα τοματοπολτού στο σουπερμάρκετ, γιατί ψηφίζουμε ένα κόμμα ή γιατί παντρευόμαστε ένα συγκεκριμένο άνθρωπο. Επίσης, μπορούν να εξηγήσουν κατά πόσο εμπλέκονται σε αυτές τις επιλογές οι παρα-συνειδησιακές επιρροές, οι ψυχολογικοί μηχανισμοί, το ασυνείδητο, τα συναισθήματα και η βιολογία. Και ίσως θα μπορέσουν να μας βοηθήσουν να ξαναπάρουμε τον έλεγχο των πράξεων μας.
• Αυτόματος πιλότος
Τα πρώτα πειράματα που απέδειξαν τη σχετική απατηλότητα της ελεύθερης βούλησης ανάγονται στο 1965. Ο Μπέντζαμιν Λίμπετ, νομπελίστας και φυσιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Φραντζίσκο, με τα ανακριβή όργανα εκείνης της εποχής, απέδειξε ότι η περιοχή του εγκέφαλου που σχεδιάζει τις κινήσεις του σώματος τίθεται σε λειτουργία 3 δέκατα του δευτερολέπτου προτού το άτομο αποφασίσει να σηκώσει το δάχτυλο του. Ο Λίμπετ συμπέρανε ότι υπήρχε μια αντίφαση ανάμεσα στην «έναρξη της εγκεφαλικής δραστηριότητας» και το χρόνο στον οποίο εμφανίζεται η συνειδητή πρόθεση για την εκτέλεση μιας εκούσιας πράξης, και συνεπώς θα έπρεπε να απορριφθεί η έννοια της ελεύθερης βούλησης.
Οι επόμενες μελέτες επιβεβαίωσαν τα αποτελέσματα του Λίμπετ. «Η εντύπωση ότι είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε ανάμεσα σε διάφορες δυνατότητες είναι θεμελιώδης για την πνευματική ζωή μας», εξηγεί ο Τζον Ντίλαν Χάινες, ερευνητής στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ της Λειψίας, στη Γερμανία. «Όμως η έρευνα έδειξε ότι αυτή η υποκειμενική εμπειρία ελευθερίας δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ψευδαίσθηση και ότι οι πράξεις μας υπαγορεύονται από ασυναίσθητες νοητικές διαδικασίες, που προηγούνται κατά πολύ της συνειδητής επιλογής».
Ο εγκέφαλος μας, λοιπόν, παίρνει τις αποφάσεις με βάση αυτό που περιέχει, όμως στο τιμόνι αυτής της διαδικασίας δε βρίσκεται η συνείδηση μας ούτε η λογική. Κάποιος άλλος κινεί τα νήματα, με βάση τις δικές του παραμέτρους (άγνωστες σε μεγάλο βαθμό για εμάς), εκτιμά τα υπάρχοντα στοιχεία και στη συνέχεια δρα.
• Νοητικό κατασκεύασμα
Ο Χάινες μελετά ακριβώς αυτές τις διαδικασίες με τη χρήση της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας. Τον Απρίλιο του 2008 απέδειξε με ακόμα πιο λεπτομερή τρόπο, σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature Neuroscience, ότι η ελεύθερη βούληση είναι ένα νοητικό κατασκεύασμα. Ζήτησε από 14 εθελοντές που έβλεπαν γράμματα να «τρέχουν» σε μια οθόνη, να επιλέξουν αν θα πατήσουν ένα κουμπί που βρισκόταν κοντά στο δεξί χέρι τους ή εκείνο στο αριστερό χέρι τους και στη συνέχεια, με τη λειτουργική μαγνητική τομογραφία, παρακολούθησε ό,τι συνέβαινε στον εγκέφαλο τους. Είδε ότι η περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού, που συνδέεται με τον προγραμματισμό, ενεργοποιείται 7 δευτερόλεπτα πριν από τη στιγμή κατά την οποία οι συμμετέχοντες γνώριζαν συνειδητά ποιο κουμπί θα πατήσουν. Επιπλέον, από την εγκεφαλική δραστηριότητα που προηγούνταν της συνειδητής επιλογής οι ερευνητές κατάφεραν να προβλέψουν με ακρίβεια 60% ποιο κουμπί θα πατούσαν οι συμμετέχοντες.
«Όταν η απόφαση του ατόμου φτάνει στη συνείδηση, επηρεάζεται από μια ασυναίσθητη εγκεφαλική δραστηριότητα διάρκειας περίπου 10 δευτερολέπτων, που κωδικοποιεί επίσης το περιεχόμενο της απόκρισης», μας εξηγεί ο Χάινες. «Λέει τι θα αποφασίσει το άτομο με βάση κάποιους ασυναίσθητους προγραμματισμούς της συμπεριφοράς που περιέχονται στον εγκέφαλο».
Για κάθε «επιλογή» μας προηγείται μια ασυναίσθητη εγκεφαλική δραστηριότητα.
• Κρυμμένη δραστηριότητα
Όμως το ασυνείδητο καταλαμβάνει πολύ περισσότερο χώρο απ’ όσο πίστευε ο Λίμπετ, γιατί δεν εμπλέκεται μόνο στις αποφάσεις. Ακόμα και η λύση προβλημάτων δε φαίνεται να προέρχεται εξ ολοκλήρου από τη «συνειδητή σκέψη», αλλά είναι καρπός μιας ασυναίσθητης διαδικασίας, η οποία δεν αναστέλλεται ούτε κατά τον ύπνο. Έπειτα, αφού ληφθεί η απάντηση, παραδίδεται «προκατασκευασμένη» στη συνείδηση.
•Αναμμένοι λαμπτήρες
Ο Τζόιντιπ Μπατατσάρια του Κολεγίου Γκόλντσμιθ του Λονδίνου και ο Μπάβιν Σεθ του Πανεπιστημίου του Χιούστον, στο Τέξας, υπέβαλαν ένα πρόβλημα σε 18 εθελοντές, τους οποίους παρακολουθούσαν με ηλεκτροεγκεφαλογράφημα. Αν ψηλαφούσαν στα τυφλά, εμφανιζόταν στην οθόνη η νύξη: «άναψε το διακόπτη για λίγο και μετά σβήσ’ τον». Όποιος καταλάβαινε αυτή τη νύξη παρήγαγε διαφορετική εγκεφαλική δραστηριότητα από όποιον δεν την καταλάβαινε. Στο δεξί μέρος του μετωπιαίου φλοιού αυξάνονταν τα κύματα γ υψηλής συχνότητας (47-48 κύκλοι το δευτερόλεπτο). Μάλιστα, αυτές οι μεταβολές παρατηρούνταν 8 δευτερόλεπτα προτού ο εθελοντής συνειδητοποιήσει ότι κατέχει τη λύση.
Ήδη από τα τέλη του 19ου αι. κάποιοι ερευνητές είχαν αναρωτηθεί αν ο εγκέφαλος γνωρίζει περισσότερα από τον κάτοχο του. Αν έβλεπαν από μακριά ένα τραπουλόχαρτο, τα άτομα υποστήριζαν ότι δεν μπόρεσαν να διακρίνουν ούτε το σχέδιο ούτε τον αριθμό του, όμως όταν καλούνταν να μαντέψουν ποιο ήταν, συχνά πετύχαιναν διάνα. Σήμερα η μελέτη των ασθενών έχει διευκολύνει αυτό το είδος ερευνών αποδεικνύοντας ότι ο εγκέφαλος διαθέτει μη συνειδητές πληροφορίες, που μπορούν να επηρεάσουν τις πράξεις μας. Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση μιας ασθενούς που πάσχει από οπτική διαταραχή. Λόγω μιας εγκεφαλικής βλάβης, δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τα πιο βασικά αντικείμενα και σχήματα, όπως την κλίση μιας σχισμής. Όμως στην πρακτική δοκιμή μπορούσε να ρίξει ένα φάκελο στο γραμματοκιβώτιο χωρίς κανένα πρόβλημα. Συνεπώς δεν είναι η συνείδηση αυτή που καθοδηγεί τις κινήσεις του χεριού της, όταν πρέπει να ταχυδρομήσει ένα γράμμα, αλλά μια ανώτερη γνώση, η οποία περιέχεται στον εγκέφαλο.
• Στην αποθήκη
Ο εγκέφαλος περιέχει μια «σοδειά» δεδομένων εν αγνοία μας. Ο Χάινες, μαζί με τον Γκέρεντ Ρις του Πανεπιστημίου Κόλετζτου Λονδίνου, έδειξε σε 6 εθελοντές δύο εικόνες σε γρήγορη διαδοχή. Η πρώτη εμφανιζόταν μόλις για 15 χιλιοστά του δευτερολέπτου, πολύ λίγο για να την αντιληφθεί συνειδητά ο εθελοντής. Όταν όμως οι ερευνητές του έδειξαν ξανά την εικόνα, ο εγκέφαλος του αντέδρασε δείχνοντας ότι η εικόνα υπήρχε ήδη στη «βάση δεδομένων», η οποία είναι άγνωστη για το ίδιο το άτομο. Η μελέτη προσδιόρισε το τμήμα του οπτικού φλοιού που βλέπει αλλά δεν αντιλαμβάνεται το ερέθισμα με συνειδητό τρόπο. Όμως υπάρχει και συνεχεία.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι αυτοματισμοί: αρκεί να σκεφτούμε το πώς περπατάμε. Κανένας ενήλικας δε σκέφτεται ότι, για να κάνει ένα βήμα, πρέπει πρώτα να μετακινήσει το βάρος στο άλλο πόδι, έπειτα να λυγίσει το γόνατο, να σηκώσει τη μύτη των ποδιών, να προχωρήσει με το βάρος και στο τέλος να κατεβάσει τη φτέρνα. Αυτά τα πράγματα ίσως τα σκέφτεται ένα παιδί που πρόκειται να κάνει τα πρώτα του βήματα, όμως κανένας ενήλικας δεν τα κάνει, εκτός αν αναρρώνει από εγκεφαλικό επεισόδιο και πρέπει να μάθει ξανά να περπατά. Και με τον ίδιο τρόπο μιλάμε, γράφουμε, οδηγούμε, κλειδώνουμε το αυτοκίνητο απορροφημένοι στις σκέψεις μας (σε τέτοιο βαθμό ώστε πολλές φορές γυρνάμε πίσω για να βεβαιωθούμε ότι το κλειδώσαμε). Έτσι, λοιπόν, μεγάλο μέρος των επιλογών μας είναι ο καρπός της προηγούμενης ζωής μας. Όμως ίσως αυτοί οι αυτοματισμοί ξεπερνούν τη διαδικαστική μνήμη, αυτή που μας επιτρέπει να οδηγούμε ή να κάνουμε ποδήλατο.
Ανάμεσα σε αναμνήσεις και γονίδια. Ο Φρόιντ μελέτησε το ασυνείδητο και υποστήριζε στ ι οι εμπειρίες της πρώτης παιδικής ηλικίας επηρεάζουν την ανάπτυξη. Είχε δίκιο, αλλά όχι εντελώς, γιατί οι αναμνήσεις δεν έχουν καμία σχέση.
Η θεωρία του Φρόιντ υποστηρίζει ότι οι εμπειρίες της πρώτης παιδικής ηλικίας επηρεάζουν την ανάπτυξη, γιατί το μυαλό με ασυναίσθητο τρόπο διατηρεί τα σημάδια του παρελθόντος που καθορίζουν το παρόν. Αυτά τα σημάδια θα ήταν, πράγματι, ασυναίσθητες μνήμες που κωδικοποιήθηκαν από τους νευρώνες. Και η θεραπεία, σύμφωνα με τον Φρόιντ, είναι η ανάσυρση αυτών των σημαδιών, ώστε να έχουμε έτσι το κλειδί για να καταλάβουμε την προέλευση της συμπεριφοράς και να μπορέσουμε να τη θεραπεύσουμε. Σήμερα η έρευνα απέδειξε ότι ο Φρόιντ είχε δίκιο, αλλά όχι εντελώς. Οι εμπειρίες των πρώτων ετών της ζωής σχηματίζουν τον εγκέφαλο, χωρίς να εισάγουν σε αυτόν αναμνήσεις, όμως αλλάζουν την έκφραση των γονιδίων. Πολύ σημαντική για αυτό είναι, για παράδειγμα, η προσοχή που δίνει η μητέρα στο παιδί την πρώτη εβδομάδα της ζωής του, η οποία σήμερα ονομάζεται «κρίσιμη περίοδος».
• Η παγίδα της μέσης οδού
Ο Ίταμαρ Σίμονσον και ο Άμος Τβέρσκι του Πανεπιστημίου Στάνφορντ (Καλιφόρνια) παρατήρησαν ότι, καλώντας τους καταναλωτές να επιλέξουν ανάμεσα σε μια φωτογραφική μηχανή των 169,99 $ και μια των 239,99 $, διχάζονταν σε ποσοστό 50% ανάμεσα στα δύο μοντέλα. Αν όμως προστίθετο μια τρίτη μηχανή, της τάξης των 469,99 $, μόνο το 22% ικανοποιούνταν με την πιο οικονομική. Οι περισσότεροι (57%) επέλεγαν εκείνη με το μέσο κόστος. Η μηχανή των 239,99 $, που αρχικά θεωρούνταν πολύ ακριβή, τώρα φαινόταν η πιο συμφέρουσα, γιατί υπήρχε μια πιο ακριβή εναλλακτική λύση.
Και στο κρασί. Ένα παρόμοιο φαινόμενο παρατηρείται στα εστιατόρια κατά την παραγγελία κρασιού. Όποιος συμβουλεύεται τον κατάλογο έχει την τάση να επιλέγει κρασιά μέσου κόστους, γιατί τα κρασιά με τις αστρονομικές τιμές υπάρχουν απλώς για να μας οδηγούν να επιλέξουμε κρασιά ανώτερης τιμής. Για να αποφύγουμε αυτή την παγίδα, πρέπει να εστιάζουμε στις ανάγκες μας και να θέτουμε στον εαυτό μας την ερώτηση: «Πόσο θα ξόδευα, αν δεν υπήρχαν πιο ακριβές εναλλακτικές;».
Οι αυτοματισμοί του εγκεφάλου βοηθούν όσους τους γνωρίζουν να μας χειραγωγούν.
• Ακανονικότητα της μνήμης
Κι όμως το έχω ξαναδεί…. Φτάνετε στο Λονδίνο. Γνωρίζετε ότι δεν έχετε ξαναπάει εκεί, κι όμως… αυτό το σημείο του δρόμου, ο Τάμεσης, τα κτίρια που είναι χτισμένα στις όχθες… ναι, είστε σίγουρος, τα έχετε ξαναδεί. Ονομάζεται deja vu ή παραμνησία, και είναι μια κοινή αίσθηση. Σύμφωνα με τους ερευνητές, είναι μια ακανονικότητα της μνήμης και μια από τις εικασίες, αυτή για τις αμνησιακές θεωρίες, φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τις μελέτες για το ασυνείδητο. Πρακτικά, στο οπτικό πεδίο πρέπει να βρίσκεται ένα στοιχείο που ενεργοποιεί μια πραγματικά υπαρκτή εμπειρία, όπως μια φωτογραφία που έχουμε δει.
• Κυτταρικό ασυνείδητο
Στο εσωτερικό των κυττάρων υπάρχει το γονιδίωμα και το σύστημα για την ανάγνωση του και τη ρύθμιση της ποσότητας πρωτεΐνης που παράγει. Η ρύθμιση αυτού του συστήματος ονομάζεται «επιγενετική αποτύπωση». Ο Μοσέ Ζιφ του Πανεπιστημίου Μακ Τζίλ του Μόντρεαλ μελετά πώς το επηρεάζει η μητρική φροντίδα. Ο Μάικλ Μινέι, ένας συνάδελφος του, μελετώντας τα νεογνά των ποντικών, απέδειξε ότι όσα τα φροντίζει πολύ η μητέρα τους γίνονται πιο ήσυχα και ήρεμα, ενώ όσα τα παραμελεί γίνονται πιο φοβητσιάρικα και ανασφαλή.
Επιπλέον, τα νεογνά της «αδιάφορης» μητέρας γίνονται με τη σειρά τους «αδιάφορες» μητέρες, ενώ η ανασφαλής συμπεριφορά τους επαναλαμβάνεται στους απογόνους τους. Μελετώντας τον εγκέφαλο αυτών των ποντικών, ο Ζιφ αντιλήφθηκε κάποιες διαφορές στον ιππόκαμπο, την περιοχή του εγκέφαλου που εμπλέκεται στην απόκριση στο άγχος. Εδώ φυσιολογικά υπάρχουν μόνο πρωτεϊνικές «κλειδαριές», οι δέκτες στους οποίους εισέρχεται η ορμόνη του στρες καθορίζοντας την ενδεδειγμένη αντίδραση στις περιστάσεις και μπλοκάροντας την παραγωγή των άλλων ορμονών. Όμως στον εγκέφαλο των παραμελημένων ποντικών υπήρχαν ελάχιστοι δέκτες, με αποτέλεσμα η παραγωγή της ορμόνης να μη σταματά, οδηγώντας τους ποντικούς σε μια κατάσταση μόνιμου άγχους. Αναζητώντας μια εξήγηση για αυτόν το μηχανισμό, οι ερευνητές έλεγξαν τα γονίδια και διαπίστωσαν ότι η μητρική φροντίδα προσέθετε ένα συγκεκριμένο τύπο μορίων (ακετυλικές ομάδες) στις πρωτεΐνες γύρω από τις οποίες τυλίγεται το DNA και με αυτόν τον τρόπο αύξαναν την έκφραση του γονιδίου που παρήγαγε τους δέκτες της ορμόνης. Αντίθετα, η μητρική παραμέληση προσέθετε έναν άλλο τύπο μορίων (μεθυλικές ομάδες) στο DNA μπλοκάροντας την έκφραση τους και συνεπώς μειώνοντας τον αριθμό των δεκτών. Αυτό ισχύει για τους ποντικούς. Στον άνθρωπο όμως;
Ο Μάικλ Μινέι εξέτασε τον εγκέφαλο αυτοχείρων των οποίων γνώριζε την παιδική ηλικία. Ακόμα και εκεί υπήρχαν ίχνη της κακομεταχείρισης που είχαν υποστεί ως βρέφη. Στους αυτόχειρες που είχαν ιστορικό κακομεταχείρισης, υπήρχαν λιγότεροι δέκτες της ορμόνης του άγχους σε σύγκριση με τους εγκεφάλους των αυτοχείρων που δεν είχαν δεχτεί άσχημη συμπεριφορά στην παιδική ηλικία.
Α.Σ. – FOCUS No116, Οκτ.2009
