Ενα εξαιρετικό έργο του 1ου π.Χ. αιώνα, το «Περί Φύσεως», που γράφτηκε από τον Ρωμαίο ποιητή Λουκρήτιο, για τον οποίο δεν έχουμε πολλές πληροφορίες, ευτύχησε να εκδοθεί πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg, σε έναν κομψό τόμο, σε μετάφραση, σχόλια, προλεγόμενα και σημειώσεις του καθηγητή Λατινικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ Θεόδωρου Παπαγγελή.
Το χειρόγραφο με το έργο του Λουκρητίου, το οποίο περιλαμβάνει συμβουλές προς τον Γάιο Μέμμιο, το ανέσυρε από την αφάνεια ο Ιταλός ουμανιστής Πότζο Μπρατσολίνι, το 1417, στη μοναστηριακή σχολή της Φούλδας στη Γερμανία, και ευτυχώς, γιατί μπορούμε να απολαύσουμε μια ποιητική σύνθεση στην οποία εξετάζονται θέματα της Φυσικής, της Φιλοσοφίας και της ηθικής.
Είναι εντυπωσιακή η συγκρότηση της σκέψης και η απόδοση σύνθετων απόψεων για ζητήματα που έχουν άμεση σχέση με τη Φυσική, μέσω του ποιητικού λόγου, στα έξι βιβλία των 7.415 στίχων σε δακτυλικό εξάμετρο. Ο Λουκρήτιος, όμως, στηρίχθηκε σε όσα είχαν παραδώσει νωρίτερα ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος και ο Επίκουρος, γνώσεις τις οποίες αξιοποίησε για να παρουσιάσει τη φύση των πραγμάτων και να καταλήξει σε διαπιστώσεις που η επιστήμη έφερε στο φως πολλούς αιώνες αργότερα.
Στο εργαστήρι του ποιητή δίδονται μαθήματα Φυσικής, η οποία συνδέεται με τη λογική (την Κανονική του Επίκουρου, τη θεωρία της γνώσης) και την ηθική και άρα με τον τρόπο συμπεριφοράς του ανθρώπου. Ολα, όπως γράφει, στηρίζονται στη σύνθεση των ατόμων (ατομική θεωρία), των πιο μικρών μονάδων της ύλης, και ως εκ τούτου οι συνθέσεις αυτές γεννιούνται και πεθαίνουν, έχουν αρχή και τέλος, εφόσον ότι γεννιέται, ακόμα και η «ψυχή», υπόκειται στον νόμο της φθοράς.
Από τον κανόνα εξαιρούνται τα άτομα, ενώ το σύμπαν, που είναι άπειρο, έχει δύο συστατικά, την ύλη και το κενό. Αυτή η παραδοχή συνδέεται με τον τρόπο ζωής που οφείλει να ακολουθεί ο καθένας, μιας και δεν υπάρχει τίποτε μετά τον θάνατο, και άρα ο φόβος του θανάτου και της τιμωρίας είναι περιττός. Ο άνθρωπος πρέπει να ζει εν ηρεμία, χωρίς αγωνία, γιατί μετά τον θάνατό του: «Ουδέν εν τω θανάτω φοβερόν, είναι το φανερό συμπέρασμά μας./ Δε γίνεται να είναι δυστυχής ο μη υπάρχων, κι όταν τη ζωή μας την αφαιρέσει ο θάνατος… είναι το ίδιο ο ζώσας και θανών μ’ αυτόν που δε γεννήθηκε ποτέ του…» (Βιβλίο Τρίτο, στίχοι 866-869).
Η αίσθησις
Τα κριτήρια της αλήθειας, σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Επίκουρου, που δεν είναι άλλα από τις αισθήσεις, τις προλήψεις και τα πάθη, παρουσιάζονται και συνδέονται με τη γνώση, ενώ η αίσθησις είναι o πρωταρχικός κανόνας της αλήθειας: «…Θα εννοήσεις ότι αρχικά η έννοια του αληθούς πηγάζει/ απ’ τις αισθήσεις κι ότι δεν μπορείς να αποδώσεις σφάλμα στις αισθήσεις…» (Τέταρτο Βιβλίο, 478 και εξής).
Αυτό το απολαυστικό κείμενο, μια σύνθεση της φιλοσοφίας του Επίκουρου, η οποία παραπέμπει στην ατομική θεωρία του Δημόκριτου, ξεκινάει με τον πρωταρχικό κανόνα σύμφωνα με τον οποίο «δεν γεννιέται κανένα πράγμα εκ του μηδενός (Πρώτο Βιβλίο, σ. 149 και εξής), ενώ τίποτα δεν χάνεται στο τίποτα: «…η φύση διαλύει τα σώματα, τα καταστρέφει μεν, όμως ποτέ δεν τα εκμηδενίζει…» (Πρώτο Βιβλίο, στ. 215 και εξής).
Το «De Rerum Natura» είχα την τύχη να το διδαχθώ στις αρχές της δεκαετίας του ’80, στο κλασικό τμήμα της σχολής στην οποία φοιτούσα, και να ανατρέξω στη μετάφραση αποσπασμάτων του έργου από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, την οποία είχε τυπώσει στις εκδόσεις Κείμενα (1973) ο Φίλιππος Βλάχος η ίδια κυκλοφόρησε ολοκληρωμένη, το 1990, από τις εκδόσεις Νεφέλη. Ηταν καιρός να εκδοθεί αυτό το σπουδαίο έργο σε μια τόσο καλή μετάφραση, με την τόσο κατατοπιστική εισαγωγή και τις σημειώσεις, που προστίθεται δίπλα στην έκδοση της Loeb Classical Library και αυτήν των Les Belles Lettres.
