Η πλέον αδιάσειστη και ασφαλής μαρτυρία για την ιδεολογική – πολιτισμική συγκρότηση, τον χαρακτήρα και την ταυτότητα ενός λαού είναι οι ίδιες του οι εορταστικές εκδηλώσεις μέσα από τις οποίες κατανοούμε τις πιο βαθιές, ειλικρινείς και αυθεντικές εκφάνσεις της καταγωγής του αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την οργάνωση και το νόημα του βίου του. Ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται σε αυτές τις δημόσιες εκδηλώσεις ο κάθε λαός, προβάλλοντας μέσω μιας σειράς συμβολισμών τα θρησκευτικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του, σχετίζεται με την ιστορικότητά του και την ποιότητα των χαρακτηρολογικών γνωρισμάτων του, ενώ παραπέμπει στον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξής του – στις ρίζες του.
Τα Παναθήναια ήταν η σημαντικότερη γιορτή της πόλης των αρχαίων Αθηνών. Οι πολίτες της Αθήνας οργάνωναν με περιοδικότητα τεσσάρων ετών αυτήν τη μεγάλη γιορτή που τους συνέδεε με τις απαρχές του ιστορικού βίου τους. Η πόλη τιμούσε την πολιούχο θεά της, την Αθηνά, τα γενέθλια της οποίας γιόρταζε με την παρουσία του το σύνολο του αθηναϊκού λαού. Τα Παναθήναια χωρίζονταν σε Μικρά και Μεγάλα. Στις πιο παλιές από τις αρχαίες πηγές, η εορτή αναφέρεται με το όνομα «Παναθήναια» όπως και «Παναθήναια τα Μεγάλα», ενώ στους μεταχριστιανικούς αιώνες συνηθίζεται το όνομα «τα Μεγάλα Παναθήναια». Για τα «Μικρά Παναθήναια» έχουμε ελάχιστες αναφορές. Επίσης, γνωρίζουμε ότι ιδρυτής των Μεγάλων Παναθηναίων ήταν ο Πεισίστρατος.
Η παράδοση των Παναθηναίων
Από την παράδοση θεωρείται ότι η γιορτή των Παναθηναίων εγκαινιάστηκε στη διάρκεια της βασιλείας του μυθικού βασιλιά της πόλης των Αθηνών Εριχθόνιου, που ιστορικά χρονολογείται από το 1487 έως το 1437 π.Χ. Ωστόσο, μια αντίληψη που σχετίζεται περισσότερο με την Ιστορία και λιγότερο με την παράδοση, θεωρεί ως ιδρυτή τους τον Θησέα, ο οποίος, στο πλαίσιο της πολιτικής του να ενώσει όλους τους κατοίκους (δήμους) της Αττικής, τους υποχρέωνε να μετέχουν «σε μεγάλη κοινή εορτή και θυσία»! Τα Παναθήναια (που σημαίνει «όλοι οι Αθηναίοι») φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν ως σημείο αναφοράς για την ένωση όλων τον Αθηναίων. Άρα, έχουν ουσιώδη πολιτική και θρησκευτική σημασία.
Σαφή αναδιοργάνωση της εορτής των Παναθηναίων έχουμε όμως στην εποχή του Πεισιστράτου. Ο Πεισίστρατος (όπως και ο μακρινός μυθικός ήρωας συμπολίτης του Θησέας, που προσπάθησε μέσω του θρησκευτικού περιεχομένου της εορτής να ενώσει πολιτικά του δήμους της Αττικής κάτω από μιαν αρχή) θέλησε να προσδώσει στην εορτή πανελλήνια χαρακτηριστικά που προφανώς θα τόνιζαν την υπεροχή των Αθηναίων. Αυτό συνέβη τη δεκαετία 570 – 560 π.Χ., όπως μας πληροφορούν με ασφάλεια οι αρχαίες πηγές. Κατά τους δύο σημαντικούς αιώνες που ακολούθησαν, με την Αθήνα να παίζει ηγεμονικό ρόλο, η τέλεση των αγώνων λόγω της αθηναϊκής ακμής κέρδισε το πανελλήνιο ενδιαφέρον. Ήδη η πομπή των Παναθηναίων δέσποζε στη ζωφόρο του λαμπρότερου οικοδομήματος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, του Παρθενώνα, που είναι το σύμβολο της αθηναϊκής ιδεολογίας, όπως αυτή εκφραζόταν θρησκευτικά, πολιτικά και πολιτιστικά.
Στη διάρκεια των εορταστικών εκδηλώσεων έδιναν υποχρεωτικά το «παρών» όλες οι αρχές της αθηναϊκής πολιτείας αλλά και πλήθος επίσημων προσκεκλημένων από κάθε γωνιά της ελληνικής επικράτειας. Μάλιστα, στα χρόνια της ακμής, συμμετείχαν αθλητές και καλλιτέχνες από όλο τον ελληνικό κόσμο, προσδίδοντας στους αγώνες μια ιδιαίτερη αίγλη και λαμπρότητα, κι ένα κύρος αντάξιο της δύναμης της πόλης που τους διοργάνωνε. Ακόμα και στις μέρες μας, οι αγώνες αποτελούν ευκαιρία προπαγάνδας· έτσι, και στα χρόνια της αθηναϊκής κυριαρχίας, τα Παναθήναια αποτελούσαν αφορμή για να δοθεί έμφαση στην αθηναϊκή πολιτική και καλλιτεχνική υπεροχή.
Η γιορτή των Παναθηναίων που, όπως προείπαμε, ξεκίνησε από τα μυθικά κιόλας χρόνια, έφτασε να τελείται ώς και το 410 μ.Χ., μετά δηλαδή και την ολοκληρωτική επικράτηση της χριστιανικής λαίλαπας που κυριάρχησε ως αντίληψη ζωής στον φρικτό ενοχικό κόσμο που ακολούθησε… Έτσι, μαζί με το κλείσιμο των μοναδικών φιλοσοφικών σχολών, των απαράμιλλης αισθητικής αρχαιοελληνικών ναών, έπεσε και η αυλαία των εορταστικών εκδηλώσεων της λαμπρής αρχαιοελληνικής παράδοσης, μιας παράδοσης που ενέταξε στον τρόπο ζωής την αγάπη προς τη φιλοσοφία, την πίστη στην επιστήμη, τη λατρεία στην ελευθερία, την εμπιστοσύνη στη δημοκρατία…
Τα Μεγάλα Παναθήναια
Τα Μεγάλα Παναθήναια, που λάμβαναν χώρα κάθε τέσσερα χρόνια, κατά την κλασική τουλάχιστον περίοδο, ξεκινούσαν λίγο μετά τον Δεκαπενταύγουστο, δηλαδή στο τέλος του μηνός Εκατομβαιώνος. Το εορταστικό πρόγραμμα περιελάμβανε αγώνες μουσικών και ραψωδών, αγώνες αθλητικούς και ιππικούς, που πλαισιώνονταν από διάφορα άλλα αγωνίσματα, και εκδηλώσεις. Για την εύρυθμη διοργάνωση των αγώνων υπεύθυνοι ήταν οι ιεροποιοί, οι οποίοι μετά το τέλος του 5ου αιώνα αντικαταστάθηκαν από τους δέκα αθλοθέτες. Ο κάθε ένας από αυτούς εκπροσωπούσε μια από τις δέκα φυλές που συγκροτούσαν την Αθήνα. Επρόκειτο για σημαντικούς άρχοντες, οι οποίοι είχαν στην ευθύνη τους την άψογη διοργάνωση των αγώνων, γι’ αυτό και η θητεία τους ήταν τετραετής. Μεταξύ των πολύ σημαντικών καθηκόντων τους ήταν η μέριμνα για τη χρηστή διαχείριση των χρημάτων που αντλούσαν από τον κρατικό θησαυρό αλλά και από τις χορηγίες των πλούσιων συμπολιτών τους.
Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων
21η, 22α, 23η Μουσικοί διαγωνισμοί
24η, 25η Διαγωνισμοί αθλητισμού
26η Ιππικοί αγώνες
27η Πυρρίχια και Ευάνδρια
28η Λάμπιοι, Πάννυχοι, Πομπή, Θυσία και Δείπνος
29η Ιστιοπλοκοί αγώνες
Η πρώτη μέρα περιελάμβανε μουσικούς αγώνες κιθαρωδών, αυλωδών, κιθαριστών και αυλητών για άνδρες και παιδιά. Οι κιθαρωδοί συναγωνίζονταν σε αγώνες τραγουδιού συνοδεία κιθάρας, οι αυλωδοί σε αγώνες τραγουδιού συνοδεία αυλού και οι κιθαριστές και αυλητές στα αντίστοιχα μουσικά όργανα. Αυτοί οι αγώνες πιθανόν να εγκαινιάστηκαν το 566 π.Χ. Στα μέσα του 5ου αιώνα, ο Περικλής έχτισε στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως «Το Ωδείον του Περικλέους», την πρώτη αίθουσα συναυλιών στην Ιστορία.
Ακολουθούσαν οι αθλητικοί αγώνες, που περιελάμβαναν πέντε Ολυμπιακά Αγωνίσματα: δρόμο ταχύτητας, πένταθλο, πάλη, πυγμαχία και παγκράτιο. Στην αρχή, οι αγώνες διεξάγονταν στην Αγορά της πόλης, σε σχετικά απλές εγκαταστάσεις. Μετά το 330 π.Χ., ωστόσο, μεταφέρθηκαν στο Παναθηναϊκό στάδιο, που κατασκεύασε ο ρήτορας και πολιτικός Λυκούργος στην αριστερή όχθη του Ιλισσού, στην αγκαλιά του λόφου Αρδηττού.
Η γιορτή συνεχιζόταν με ιππικούς αγώνες, που περιελάμβαναν αρματοδρομίες και διεξάγονταν στον αρχαίο ιππόδρομο του Παλαιού Φαλήρου.
Τα αγωνίσματα που ακολουθούσαν, συνδέονταν με τις τοπικές παραδόσεις των Αθηνών. Σε αυτές περιλαμβανόταν και η περίφημη λαμπαδηδρομία. Μια σκυταλοδρομία 2.500 περίπου μέτρων, τα οποία διέτρεχαν με ανάμενες λαμπάδες τη νύχτα έφηβοι εκπρόσωποι και των δέκα φυλών. Ως αφετηρία είχε οριστεί η Ακαδημία του Πλάτωνα και ως τέρμα ο ιερός βράχος της Ακρόπολης. Η ολοκλήρωση του αγωνίσματος συντελούνταν με την παννυχίδα, δηλαδή την ολονυχτία, στη διάρκεια της οποίας νέοι και νέες τραγουδούσαν και χόρευαν.
Η τελευταία μέρα των αγώνων θεωρείται ότι περιελάμβανε, εκτός από αγώνες και βραβεύσεις νικητών, και τους πανηγυρισμούς και τα γλεντοκόπια που ακολουθούσαν…
Τέλος, ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των αγώνων ήταν τα βραβεία, εκ των οποίων τα περισσότερα περιείχαν σημαντικές χρηματικές και υλικές αποζημιώσεις. Για παράδειγμα, το πρώτο βραβείο τραγουδιού με συνοδεία κιθάρας ήταν ένα περίτεχνο χρυσό στεφάνι σε σχήμα φύλλων δάφνης, αξίας 1.000 δραχμών, το οποίο συνοδευόταν από αμοιβή 500 δραχμών σε μετρητά! Τα υπόλοιπα βραβεία ήταν αξίας 1.200, 600, 400 και 300 δραχμών αντιστοίχως.
ΞΕΝΟΦΩΝ Α. ΜΠΡΟΥΝΤΖΑΚΗΣ
