Όταν κάθε «ελληνικό» απειλούνταν με ποινή θανάτου
Γράφει ο Σπύρος Μακρής
Στα χρονικά της ιστορίας, ο ελληνικός πολιτισμός αποτελεί απόδειξη για τα απίστευτα επιτεύγματα της ανθρώπινης διανόησης και δημιουργικότητας. Κοιτίδα της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας, η αρχαία Ελλάδα άφησε ανεξίτηλο σημάδι στον κόσμο. Ωστόσο, κάτω από την επιφάνεια του ένδοξου παρελθόντος του κρύβεται ένα παράδοξο και μία απαγόρευση για κάθε τι «ελληνικό», που αμφισβητεί την κατανόησή μας.
Από μια κοινωνία που εκτιμούσε την ελευθερία και τα ατομικά δικαιώματα, οι αρχαίοι Έλληνες υποχρεώθηκε σε απαγορεύσεις που είχαν να κάνουν με τον αυτοπροσδιορισμό τους ενώ παράλληλα υποχρεώθηκαν στην υιοθέτηση της θανατικής ποινής για τις ιδέες τους. Πώς συνέβη αυτή η μεταμόρφωση και τι λέει για την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης;
Ένα αρχαίο ελληνικό παράδοξο
Η έννοια της απαγόρευσης
Πριν φτάσουμε στο κύριο θέμα θα ήθελα να προσεγγίσω ένα αρχαιο ελληνικό παράδοξο που με μοιάζει με πικρή αλήθεια.
Η έννοια της απαγόρευσης μπορεί να φαίνεται ξένη σε μια κοινωνία που γιορτάζει την κατανάλωση κρασιού, του ούζου και του τσίπουρου στη σύγχρονη κοινωνία. Ωστόσο, στην αρχαία Ελλάδα, η κατανάλωση ορισμένων ουσιών απαγορευόταν υπό συγκεκριμένες συνθήκες.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η πιθανή αποχή από το κρασί κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια – εκτός από την τελευταία ημέρα – μια θρησκευτική γιορτή προς τιμήν της θεάς Δήμητρας. Αυτή η απαγόρευση ανέδειξε την πυγμή των Ελλήνων στη δύναμη του αυτοελέγχου και την ανάγκη σεβασμού της ιερότητας ορισμένων τελετουργιών.
Η συκοφαντία και η διάδοση ψευδών πληροφοριών
Μια άλλη πτυχή του αρχαιοελληνικού παραδόξου είναι η ύπαρξη της συκοφαντίας και της διαφθοράς. Σε μια κοινωνία που εκτιμούσε τη ρητορική και τη συζήτηση, η δύναμη των λέξεων μπορούσε να χρησιμοποιηθεί τόσο για το καλό όσο και για το κακό.
Η συκοφαντία και η διάδοση ψευδών πληροφοριών για να βλάψει τη φήμη κάποιου, ήταν όχι μόνο διαδεδομένη αλλά και σχεδόν αποδεκτή ως μέσο για την επίτευξη προσωπικών και πολιτικών στόχων.
Αυτή η κουλτούρα της συκοφαντίας και της διαφθοράς θολώνει περαιτέρω το όριο μεταξύ δικαιοσύνης και αδικίας, αφήνοντάς μας να αμφισβητήσουμε την ίδια την ουσία ορισμένων πτυχών της αρχαιοελληνικής κοινωνίας.
Σύγκρουση μεταξύ θρησκευτικών πεποιθήσεων και πολιτιστικών παραδόσεων
Στις ταραχώδεις σελίδες της ιστορίας, συναντάμε συχνά περιπτώσεις όπου η σύγκρουση μεταξύ θρησκευτικών πεποιθήσεων και πολιτιστικών παραδόσεων δημιουργεί μια ισχυρή αφήγηση.
Ένα τέτοιο αμφιλεγόμενο επεισόδιο περιστρέφεται γύρω από τον Χριστιανισμό και τα αυτοκρατορικά διατάγματα που απαγόρευαν κάθε τι «ελληνικό», από τα «ελληνικά έθιμα» έως και την ίδια τη λέξη/έννοια «Έλληνας», με την ποινή του θανάτου.
Λέω αμφιλεγόμενο γιατί πολλοί ιστορικοί και η Εκκλησία δεν αποδέχονται ως αληθινά, ορισμένα από όσα θα ακολουθήσουν.
Αυτό το άρθρο εμβαθύνει σε αυτήν την ενδιαφέρουσα περίοδο, εξετάζοντας τα κίνητρα πίσω από αυτά τα διατάγματα και τον αντίκτυπο που είχαν στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.
Ο Χριστιανισμός αναδείχθηκε σημαντική θρησκευτική δύναμη
Ο Χριστιανισμός αναδείχθηκε σημαντική θρησκευτική δύναμη κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αρχικά, ήταν μια μικρή αίρεση, αλλά η ραγδαία εξάπλωση και η δημοτικότητά της απείλησε τις καθιερωμένες παγανιστικές παραδόσεις και την πολιτική σταθερότητα της αυτοκρατορίας.
Καθώς ο Χριστιανισμός κέρδισε ορμή, άρχισε να αμφισβητεί τους παγανιστικούς θεούς και τα έθιμα που είχαν καθορίσει από καιρό το λατρευτικό και πολιτιστικό τοπίο της αρχαίας Ελλάδας.
Τα Αυτοκρατορικά Διατάγματα
Σε μια προσπάθεια να εδραιώσουν την εξουσία και να εδραιώσουν τη θρησκευτική ομοιομορφία, ορισμένοι ρωμαίοι αυτοκράτορες εξέδωσαν διατάγματα που προσπαθούσαν να καταστείλουν κάθε αντιληπτή απειλή για τον Χριστιανισμό.
Ένα τέτοιο διάταγμα, που αποδόθηκε στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α’ στα τέλη του τέταρτου αιώνα, απαγόρευε την αναφορά λέξεων όπως «Έλληνας» αλλά και τη συμμετοχή και «Ελληνικά έθιμα», με την ποινή του θανάτου. Τότε απαγορεύτηκαν και καταστράφηκαν πολλά περισσότερα από μερικές έννοιες και συμμετοχές.
Το διάταγμα αυτό, αν και στόχευε σε συγκεκριμένες πτυχές του ελληνικού πολιτισμού, είχε στόχο να εξαλείψει κάθε κατάλοιπο παγανισμού που θα μπορούσε να υπονομεύσει τη νέα χριστιανική τάξη.
Διαβάστε επίσης: Πως Επιβλήθηκε ο Χριστιανισμός στην Ελλάδα
Κίνητρα πίσω από την απαγόρευση
Τα αυτοκρατορικά διατάγματα που απαγόρευαν, βασίστηκαν σε πολλαπλούς παράγοντες. Οι πρώτοι Χριστιανοί θεωρούσαν τους θεούς των άλλων λαών ειδωλολατρικούς και τις πρακτικές ως ειδωλολατρικές, συνδέοντάς τα με ανηθικότητα και διαφθορά.
Εξαλείφοντας τις αναφορές στον ελληνικό πολιτισμό, προσπάθησαν να αποστασιοποιηθούν από αυτά τα αντιληπτά κακά και να ιδρύσουν μια καθαρή χριστιανική κοινωνία.
Δεύτερον, αυτά τα διατάγματα ήταν μια προσπάθεια συγκέντρωσης της εξουσίας και του ελέγχου εντός της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Καταστέλλοντας τις αρχαίες ελληνικές παραδόσεις, οι οποίες ήταν βαθιά ριζωμένες στην κοινωνία, οι χριστιανοί αυτοκράτορες στόχευαν να εδραιώσουν την εξουσία τους και να καθιερώσουν τον Χριστιανισμό ως τη μοναδική επίσημη θρησκεία.
Αυτή η καταστολή του ελληνικού πολιτισμού χρησίμευσε επίσης ως δήλωση κυριαρχίας, σηματοδοτώντας το τέλος μιας εποχής και την αυγή μιας νέας θρησκευτικής αλλά και πολιτικής τάξης.
Διαβάστε επίσης: Oι αρχαίοι Έλληνες ήταν Ιδεολάτρες όχι Ειδωλολάτρες
Επιπτώσεις στον Ελληνικό Πολιτισμό
Ο αντίκτυπος αυτών των αυτοκρατορικών διαταγμάτων στον ελληνικό πολιτισμό ήταν βαθύς. Η ελληνική φιλοσοφία, η σκέψη, η λογοτεχνία και η τέχνη, που είχαν ευδοκιμήσει για αιώνες, αντιμετώπισαν σοβαρούς περιορισμούς.
Η καταστολή των ελληνικών εθίμων, της φιλοσοφίας, λατρείας και άλλων πτυχών των αρχαίων Ελλήνων, κατέπνιξε το πνευματικό και δημιουργικό πνεύμα που κάποτε είχε ανθίσει, ενώ παράλληλα πολλά αρχαία κείμενα και ναοί καταστράφηκαν.
Ορισμένοι θεωρητικοί, κυρίως προσκείμενοι στο αρχαίο πνεύμα, πιστεύουν πως όλα αυτά που απαγορεύτηκαν αντικαταστάθηκαν με δουλοπρέπεια, αναξιοπρέπεια, αναξιοκρατία και άλλα αρνητικά στοιχεία. Όταν απαγορεύτηκε η λέξη Έλληνας αντικαταστάθηκε σταδιακά με το ρωμιός και το γραικός. Κάποια από τα αρνητικά χαρακτηριστικά που έφεραν οι βίαιες αλλαγές φτάνουν ως τις μέρες μας.
Πιστεύουν, επίσης, ότι η απαγόρευση σε κάθε τι ελληνικό, διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες μετά, είναι πιθανό να αγγίζει και τα 1500 χρόνια – αν και μπορεί να φτάνει και έως τις μέρες μας με άλλες μορφές που δεν καταγράφονται στην Ιστορία, αλλά στο DNA.
H διατήρηση της ελληνικής γνώσης
Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο αντίκτυπος δεν ήταν εντελώς αρνητικός, διατείνονται ορισμένοι μελετητές. Η άνοδος του Χριστιανισμού επέφερε και θετικούς μετασχηματισμούς, όπως η διατήρηση της ελληνικής γνώσης μέσα από τα έργα χριστιανών λογίων που μετέφρασαν και αντέγραψαν αρχαία ελληνικά κείμενα.
Ορισμένοι σημερινοί επικριτές αυτής της διατήρησης δεν μπορούν να παραβλέψουν πως διατηρήθηκε μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό καθώς στη συντριπτική πλειοψηφία της ένα μεγάλο μέρος της της ελληνικής γνώσης χάθηκε στην πυρά. Αυτά τα δύο δεν μπορούν να ισορροπήσουν.
Παρά τις αντιρρήσεις, αρκετοί ιστορικοί επιμένουν και θεωρούν πως αυτά τα διατηρημένα κείμενα λειτούργησαν ως γέφυρα μεταξύ του αρχαίου κόσμου και της μεσαιωνικής περιόδου, διασφαλίζοντας την επιβίωση της ελληνικής σοφίας.
Η αρχαία Ελλάδα ως θεμέλιο για τον δυτικό πολιτισμό
Τα αυτοκρατορικά διατάγματα που απαγόρευαν με την ποινή του θανάτου ήταν ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της σύγκρουσης μεταξύ θρησκευτικών πεποιθήσεων και πολιτιστικών παραδόσεων.
Όλα αυτά χρησιμεύουν ως υπενθύμιση ότι ακόμη και οι πιο φωτισμένοι πολιτισμοί δεν είναι άτρωτοι στις πολυπλοκότητες και τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης πόσο μάλλον όταν απειλείται με θάνατο σε κάθε στενό και σοκάκι.
Ωστόσο, σήμερα, δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε, παρά μόνο να εκτιμήσουμε τη συμβολή της αρχαίας Ελλάδας, τόσο στο ιστορικό της πλαίσιο όσο και ως θεμέλιο για τον δυτικό πολιτισμό, χάρη στην ανθεκτικότητα της πολιτιστικής της κληρονομιάς – αν και σύγχρονη Ελλάδα ακόμα προσπαθεί να ορθοποδήσει.
