Οι Προσωκρατικοί και τα 4 στοιχεία

Στον εκδηλωμένο κόσμο ή καλύτερα εκδηλωμένο επίπεδο, όπου κινούμαστε και το οποίο αντιλαμβανόμαστε, μπορούμε να ισχυριστούμε πως υπάρχουν Τέσσερα Στοιχεία: η Γη, το Νερό, ο Αέρας και η Φωτιά. Δεν πρέπει κανείς να εννοήσει αυτά τα τέσσερα Στοιχεία ως φυσική γη, φυσικό νερό ή φυσική φωτιά, αλλά ως ομάδες πολύ μεγαλύτερες ή καλύτερα ολόκληρους κόσμους, οι οποίοι εξωτερικά συμβολίζονται με τα τέσσερα στοιχεία που αναφέραμε. Τα τέσσερα επομένως πρωταρχικά Στοιχεία περιλαμβάνουν και αναφέρονται στις τέσσερις μορφές ή καταστάσεις της Ύλης στο γήινο φυσικό επίπεδο, στο ενεργειακό, ψυχικό και νοητικό! Οι διαστάσεις αυτές ονομάζονται αντίστοιχα: Γη, Νερό, Αέρας και Φωτιά οι οποίες αντιστοιχούν με τα τέσσερα κατώτερα επίπεδα της Φύσης.

Σύμφωνα με τις παραδοσιακές διδασκαλίες τα Πρωταρχικά Στοιχεία είναι επτά. Απ’ αυτά, τα τέσσερα έχουν ήδη εκδηλωθεί: η Γη, το Νερό, ο Αέρας και η Φωτιά, το πέμπτο είναι αυτό που λέγεται Αιθέρας και η Εσωτερική Φιλοσοφία θεωρεί ως ουσία και η περίληψη των άλλων δύο ακόμη στοιχείων που ακόμη δεν γνωρίζουμε.

Για να αντιληφθούμε αυτά τα Στοιχεία πρέπει ο νους να απελευθερωθεί από τον κόσμο τον αισθητό και από μια ανθρωπομορφική διάσταση των πραγμάτων. Γιατί στην πραγματικότητα δεν αναφερόμαστε στα στοιχεία της επιστήμης της χημείας, αλλά σε «Δυνάμεις της Φύσης»! Όχι στις πιο τραχείς από αυτές που εμπεριέχονται στο στοιχείο Γη, όπως είναι τα στερεά, τα υγρά, τα αέρια κλπ που μαθαίνουμε στις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, αλλά στις πιο λεπτές και αόρατες, εμβαθύνοντας ακόμα περισσότερο από το γήινο φυσικό επίπεδο, στον κόσμο τον ενεργειακό, του Ψυχισμού και του Νου.

Οι Αρχαίοι Μύστες – Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι δεν έπεσαν στην παγίδα της απλής λατρείας των υλικών εκφράσεων, αλλά καταλάβαιναν τις ανώτερες αρχές που εμψύχωναν αληθινά τους κόσμους των τεσσάρων Στοιχείων. Αντιλαμβάνονταν τα Στοιχεία αυτά ως φορείς ανώτερων πνευμάτων ακόμα και Θεών. Επειδή ακριβώς για αυτούς ο κόσμος είναι γεμάτο θεούς και Δυνάμεις. Έναν τέτοιο κόσμο κληρονόμησαν, στον οποίο επιβίωνε ακόμη, προερχόμενη από την εποχή του Ομήρου και ακόμη πολύ παλαιότερα, μια μυθική αντίληψη των πραγμάτων. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη ο άνθρωπος δεν θεωρεί απλώς τα πράγματα, αλλά είναι μέσα στα πράγματα. Και τα πράγματα με τη σειρά τους είναι μέσα στον άνθρωπο. Ο μυθικός άνθρωπος δεν βλέπει τον κόσμο και επομένως και τα πράγματα που τον περιβάλλουν ως αντικείμενα προς ανάλυση. Τα βλέπει ως μέρος του εαυτού του και της φύσης. Μέσα τους βλέπει, νοιώθει, αισθάνεται τη ζωή και τους αποδίδει δυνάμεις, όπως αποδίδει και στον εαυτό του. Και για αυτόν τον λόγο αισθάνεται πλήρης, δεν αμφιβάλει ακόμη…

Πρόκειται για έναν κόσμο μυητικό, όπου πρώτα ενώνεται κανείς με τα πράγματα, τα βιώνει και μετά τα κατανοεί. Αυτή η αντίληψη κάποια στιγμή θα διαφοροποιηθεί, καθώς προέκυψε η ανάγκη του ανθρώπου να κατανοήσει, καθώς η μυθική αντίληψη είχε μια μεγάλη δόση μαγείας αλλά και δογματισμού όχι με την έννοια μιας αμετακίνητης αδιάλλακτης θέσης, από φανατισμό αλλά με την έννοια της Αρχής και μιας διαχρονικής αρχετυπικής αλήθειας. Και δίκαια για εκείνον που γνωρίζει, η αλήθεια φυσικά είναι δογματική, γιατί ακριβώς έχει γνωρίσει, έχει βιώσει την αλήθεια ή ένα μέρος της και δεν χωράει σε αυτό αμφιβολία. Σε αυτό όμως το πνευματικό ύψος δεν ήταν όλοι οι άνθρωποι και αυτό το χάσμα προσπάθησαν να καλύψουν οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι. Προσπάθησαν να εξηγήσουν αυτόν τον κόσμο των πνευμάτων, των θεών και των αόρατων δυνάμεων με έναν φιλοσοφικό τρόπο. Οι Προσωκρατικοί ήταν φυσικοί φιλόσοφοι, καθώς ασχολούνταν με τη Φύση, ως φύσημα, ως Πνεύμα, με την έννοια του Όντος και απέδιδαν στο σύνολο των υπαρκτών ουσιών την καθοριστική επιρροή αυτού του Φυσήματος… Πρόκειται λοιπόν για τον κόσμο της Δημιουργίας: για όλα όσα έχει κάνει ο Δημιουργός. Προσπαθούν να ανακαλύψουν αυτό που βρίσκεται πίσω από τη φύση, να κατανοήσουν τον Θεό, με επιστημονικό τρόπο, για αυτό και πλέον δεν αναφέρονται σε ονόματα θεών και θείων δυνάμεων.

Οι Προσωκρατικοί εμφανίζονται τον 7ο – 6ο αιώνα π.Χ. και αναλαμβάνουν να δώσουν φιλοσοφική υπόσταση στις παλαιότερες δογματικές διδασκαλίες. Έτσι όταν αναφερόμαστε στην Προσωκρατική Φιλοσοφία, εννοούμε μια γραμμή σκέψης, στην οποία γίνεται προσπάθεια να εξηγηθεί ο κόσμος των φαινομένων, αλλά δεν έχει γίνει ακόμη ο διαχωρισμός της ορθολογιστικής φιλοσοφίας από την έννοια του Μύθου, της μαγείας, που χαρακτηρίζουν την εποχή του Ησίοδου και του Ομήρου. Εμπεριέχει και τα δύο αυτά στοιχεία και συμπορεύεται μαζί τους. Υπάρχει μια ολόκληρη μυητική παράδοση πίσω τους, που περνά μέσα από τα Μυστήρια, καθώς ήξεραν πως μέσα σε κάθε πράγμα υπάρχει κάτι το αιώνιο, μια ουσία διαχρονική, αυτό για το οποίο αργότερα ο Παρμενίδης θα αναφερθεί με τον όρο «Ον».

Εστιάζουν στην προσπάθεια να ανακαλύψουν τη Φύση, από που προέρχονται αυτά που βλέπουμε και τι κρύβεται πίσω από αυτά. Πρόκειται για έναν προβληματισμό που αφορά στην ουσία όλων των όντων που εμψυχώνουν τη Φύση. Δεν ασχολούνται με το πως των πραγμάτων, αλλά με το «Γιατί» και το «Τι». Τί είναι Ο Δίας…, τί είναι το Έρεβος, οι Τιτάνες, ο Ουρανός; Αυτό το πέρασμα από το «Πώς» στο «Γιατί» και το «Τι» είναι η προσφορά των Προσωκρατικών στην Ιστορία της Φιλοσοφίας. Εξετάζουν τον κόσμο, όχι όπως τον εννοούμε εμείς σήμερα, αλλά τον κόσμο ως κόσμημα, σαν πετράδι που έχει βαθύτερη έννοια. Ο Κόσμος αυτός έχει Τάξη, τα πάντα είναι τακτοποιημένα, τον διέπει ο νόμος της πολλαπλότητας αλλά και της Ενότητας, για αυτό και όλα μπορούν να κατανοηθούν χωριστά, με τη δύναμη του Νου, αλλά και τα πάντα ως Ένα. Και σε αυτό ακριβώς είναι που πρωτοπορούν οι Φιλόσοφοι αυτοί, πιστεύουν πως ο άνθρωπος μπορεί να τα γνωρίσει όλα σαν μέρος και αυτός της Φύσης.

Στην Προσωκρατική Φιλοσοφία ενυπάρχει επίσης η έννοια ενός Απόλυτου Θεού, μιας Πρωταρχικής Αιτίας, εξετάζουν τη Φύση σαν φύσημα που κάποιος έχει δημιουργήσει. Από αυτήν την αντίληψη κάνουν λόγο για κλίμακες, δηλαδή μια αλυσίδα με κρίκους, με την οποία εξηγούν τα επιμέρους χαρακτηριστικά του κάθε επιπέδου ξεκινώντας από το Νοητικό έως και το Φυσικό επίπεδο. Έτσι είναι οι πρώτοι που χρησιμοποιούν τα 4 αλχημικά στοιχεία, τα οποία θα συναντήσουμε στη φιλοσοφία των Αλχημιστών της Αναγέννησης, μέχρι τις μέρες μας. Προσπάθησαν να αποδείξουν με τα φιλοσοφικά και επιστημονικά δεδομένα της εποχής τους, την ύπαρξη του Θεού. Όχι του Θεού της θρησκείας τους, αλλά αυτήν την αφηρημένη Αρχή του Σύμπαντος.

Δεν την θεωρούν δεδομένη λόγω της ύπαρξης του Ιερατείου μιας θρησκείας ή κάποιας θεολογίας, αλλά προσπαθούν να την αποδείξουν με ανθρώπινα μέσα και με ανθρώπινα μέτρα, με τη δική τους δηλαδή δύναμη. Θέλουν να αποδείξουν την αιωνιότητα του Όντος που πάντα Είναι, τις πρώτες Αρχές και τα σταθερά χαρακτηριστικά του Θεού – Όντος.

Οι Προσωκρατικοί ερμηνεύουν τις θεολογικές και μυθολογικές έννοιες με έναν φιλοσοφικό και αλχημικό τρόπο. Αυτό που κάνουν είναι να αλλάζουν όνομα στους θεούς της μυθολογίας και να τους θεωρούν Αρχές, Ιδιότητες. Εκεί όπου για παράδειγμα ο Ησίοδος αναφέρει τον Ουρανό ως Ωκεανό της Ζωής, σαν τον μεγάλο Πατέρα, ο Θαλής ο Μιλήσιος αναφέρει το Νερό. Πρόκειται για την ίδια έννοια μ’ αυτή του μεγάλου Ωκεανού, που είναι παντού αφενός και αφετέρου μέσα του πλέουν τα πάντα.

ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΝΕΡΟ: Σύμφωνα με τον Θαλή η Ρίζα του Σύμπαντος είναι το Ύδωρ, η Πρωταρχική Άβυσσος, είναι ο Χώρος γεμάτος με Ύδωρ, που αντιστοιχεί στον Πρωταρχικό Ωκεανό της Ζωής! Απ’ αυτόν τον Ωκεανό, απ’ αυτή την υπόσταση, θα προέλθει η Ζωή. Αυτή η κοσμική μήτρα, είναι σαν μια Κοσμική Αγελάδα, η Μεγάλη Μητέρα του Σύμπαντος. Επίσης βλέπουμε σ’ αυτόν, μεγάλη επίδραση από τις θρησκευτικές και κοσμογονικές αντιλήψεις των λαών της Αρχαίας Μεσοποταμίας, που λάτρευαν τη Θεά Τιαμάτ και από τους Αιγυπτίους που λάτρευαν τη Νουν, ως Θεότητα της Πρωταρχικής Αβύσσου – Ωκεανού. Το Νερό λοιπόν για τον Θαλή, είναι παντού, έχει την ιδιότητα να διεισδύει στα πάντα και επομένως μέσα σε κάθε μόριο ύλης υπάρχει ζωή. Αναφέρεται επίσης και στους κύκλους του νερού. Για το πως δηλαδή η κυκλική διαδικασία του νερού γονιμοποιεί τη φύση στα διάφορα επίπεδά της: στη γη, σε υγρή κατάσταση είναι το νερό που βλέπουμε, στον αέρα γονιμοποιεί όλο τον ατμοσφαιρικό χώρο και τέλος όταν αυτή η υγρασία πηγαίνει ψηλότερα, τότε καίγεται, διεισδύει δηλαδή μέσα στη φωτιά και ξαναπέφτει πάλι σαν βροχή. Για τον Θαλή τίποτα δεν είναι νεκρό, όλα είναι ζωντανά, από μια πέτρα μέχρι έναν πλανήτη. Σ’ όλα υπάρχει ζωή, όχι μόνο όπως την εννοούμε σήμερα, αλλά και ψυχή. Έτσι θεμελιώνει με έναν τρόπο και φιλοσοφικά την ύπαρξη των λεγόμενων στοιχειών ή πνευμάτων της φύσης, που είναι οι δυνάμεις αυτές που εμψυχώνουν τα Στοιχεία της Φύσης και όλα τα πράγματα στον κόσμο. Η Ζωή σαν δύναμη και οι διάφοροι συνδυασμοί της, θα σχηματίσουν το σύμπαν, όπως το ξέρουμε. Όλα έχουν ως κύριο στοιχείο της υπόστασής τους το Ύδωρ, το Ιερό Νερό.

ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΑΕΡΑΣ: Ο Αναξιμένης ήταν εκείνος ο οποίος λέγεται ότι ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα ατμοσφαιρικά επίπεδα και τη μετεωρολογία. Πρέσβευε πως η κύρια αρχή του κόσμου είναι ο Αέρας. Ο Αναξιμένης αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως ζωντανό Ον, το οποίο αναπνέει.

Είτε το κοσμικό αυτό ζώο εισπνέει, είτε εκπνέει, το κύριο στοιχείο είναι η πνοή, ο αέρας. Το πνεύμα ως αέρας είναι το κύριο συστατικό της φύσης των πάντων. Είναι αυτό που στην Ανατολή ονομάζουν Πουρούσα, Πνεύμα, το οποίο δεν είναι ακίνητο, πάλλεται, οπότε παρουσιάζει καταστάσεις συστολής και διαστολής, συμπύκνωσης και αραίωσης. Στο φιλοσοφικό του σύστημα ο Αέρας κατέχει την ίδια θέση που κατέχει το Άπειρο του Αναξίμανδρου και το Ύδωρ του Θαλή. Από τον Αέρα γεννήθηκαν όλα και σ’ αυτόν θα καταλήξουν, όπως στην Ανατολή επίσης έκαναν λόγο για τον Αιθέρα, το πέμπτο Στοιχείο.

Πάνω σ’ αυτές τις ιδέες βασίζει την Κοσμογονία του. Ο Αέρας είναι το πρώτο Στοιχείο, το οποίο διαφέρει σε πυκνότητα και ποσότητα στα διάφορα μέρη. Όταν αραιώνεται πολύ γίνεται πυρ και όταν συμπυκνώνεται έχουμε πρώτα τον άνεμο, τον φυσικό αέρα, έπειτα τα σύννεφα και στη συνέχεια το νερό, τη γη και τους βράχους.

ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΦΩΤΙΑ: Το στοιχείο αυτό σύμφωνα με τον Ηράκλειτο αποτελεί την ουσία του Σύμπαντος και της ύπαρξης. Ολόκληρο το Σύμπαν αποτελείτε από Φωτιά σε διαφορετικές φάσεις. «Τα πάντα προέρχονται από τη μετατροπή της θερμικής ενέργειας και αυτή προέρχεται από τη μετατροπή όλων των πραγμάτων, όπως από το χρυσάφι αποκτιούνται πράγματα και από τα πράγματα χρυσάφι» αναφέρει χαρακτηριστικά.

Όταν το πυρ σβήνει, τα πάντα παίρνουν τη μορφή με την οποία τα αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας, γίνονται δηλαδή ύλη. Όλα αυτά τα εξήγησε στη θεωρία του για τους δύο δρόμους, δυο πορείες: μια καθοδική και μια ανοδική. Η μετατροπή των υλικών πραγμάτων σε πυρ (ενέργεια) ονομάζεται από τον Ηράκλειτο «εκπύρωσις». Η αρμονία και η ομόνοια είναι οδηγοί της αναβατικής οδού, ενώ η αντίθεση και ο πόλεμος είναι οι αιτίες της καθοδικής. Αυτή του την αντίληψη εκφράζει στα δυο πασίγνωστα ρητά του:

«Τα πάντα ρει» και «Πόλεμος πάντων πατήρ». Επίσης στο σύστημα των δυο οδών του μιλάει για την αρμονία που προέρχεται από τις αντιθέσεις και συγκρουόμενες φάσεις των τόξων. Αυτός ο κόσμος της πολλαπλότητας βρίσκεται κάθε φορά σε κάποια φάση του ανοδικού ή του καθοδικού τόξου. Ο Ηράκλειτος πίστευε στην αθανασία της ψυχής μ’ ένα τρόπο που μοιάζει πολύ με τις διδασκαλίες των Ορφικών για το θέμα αυτό. Μετά τον θάνατο μας περιμένουν καταστάσεις που δεν μπορούμε να φανταστούμε. Η ζωή δε της ψυχής, βρίσκεται στον θάνατο του σώματος. Όταν εμείς πεθαίνουμε, η ψυχή μας ζει. Όσο ζούμε η ψυχή μας είναι ναρκωμένη. Όπως ο φοίνικας ανανεώνεται μέσα από τις στάχτες του, έτσι και τα πράγματα αναγεννιούνται αιώνια μέσα από τη φωτιά. Ταυτίζει φυσικά την ιερή Φωτιά με τον Λόγο και τον Παγκόσμιο Νου.

ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΓΗ: Ο Εμπεδοκλής θεωρούσε ως αρχή το στοιχείο Γη και πως τα πάντα προέρχονται από τα 4 αυτά Στοιχεία, τα οποία κατά τις ενώσεις και τους διαχωρισμούς τους παραμένουν αναλλοίωτα. Εδώ πρέπει να τονιστεί, πως για όλους τους φιλοσόφους αυτούς το Ον θεωρείται ενιαίο. Απλά τοποθετώντας το σημείο αναφοράς σε διαφορετικό επίπεδο μπορούμε να εννοήσουμε το Ον ως το Ένα, αλλά είναι και Δύο ( Πνεύμα – Ύλη) είναι και Τέσσερα (τα 4 Στοιχεία). Έτσι ο Εμπεδοκλής συνέχισε τον διαμελισμό του Όντος του Παρμενίδη. Τα τέσσερα βασικά στοιχεία τα ονομάζει ριζώματα, όρο που θα συναντήσουμε και στην παραδοσιακή αλχημεία, στοιχείο που τον καθιστά σαν τον πρώτο αλχημιστή – φιλόσοφο. Αρχικά βρίσκονται σε κατάσταση μίγματος και στη συνέχεια χωρίζονται. Συνδέονται με τα 4 κοσμικά επίπεδα που συνιστούν και την ανθρώπινη προσωπικότητα. Μιλάει για την ιεραρχία αυτών των επιπέδων, αλλά τα θεωρεί αιώνια, ρίζες δηλαδή του Σύμπαντος. Άλλη μια σημαντική όψη της φιλοσοφίας του Εμπεδοκλή είναι η ύπαρξη των δυνάμεων που μεσολαβούν, ώστε να μπορούν να γίνουν οι διάφοροι συνδυασμοί των 4 ριζωμάτων. Αυτές οι δυνάμεις είναι η Φιλία (έλξη) και το Νείκος (άπωση) δηλαδή η αγάπη και το μίσος αντίστοιχα. Από την φιλία προέρχεται το Ένα, από το νείκος τα πολλά. Εξαιτίας του παιχνιδιού αυτού μεταξύ Νείκους & Φιλίας, σχηματίζονται οι διάφορές μορφές του κόσμου αυτού και αυτή η διαδικασία αποχωρισμού και ένωσης των στοιχείων είναι συνεχής και αδιάλειπτη. Απ’ όλες επίσης τις ενώσεις που λαμβάνουν χώρα με τη δύναμη της φιλίας, αυτές που επικρατούν είναι όσες εμπεριέχουν τον Λόγο.

Συγγραφέας: Βεριγάκης Μιχάλης

Πηγή…