Ανάλυση του έργου
Ο Wolfgang Amadeus Mozart πέθανε στη Βιέννη, στις 5 Δεκεμβρίου του 1791. Κατά καιρούς, έχουν γίνει πολλά αφιερώματα σ’ αυτή την εκπληκτική ιδιοφυΐα, αλλά εδώ θα επικεντρωθούμε στο αριστούργημα και τελευταία ολοκληρωμένη του σύνθεση, τον Μαγικό Αυλό. Καθώς το λιμπρέτο του ήταν αντικείμενο χλευασμού μέχρι πρόσφατα με το σκεπτικό ότι ήταν “παιδαριώδες” και ανάξιο λόγου σε σχέση με την εκπληκτική του μουσική επένδυση, ο Goethe παρατήρησε ότι “Περισσότερη γνώση απαιτείται για να κατανοήσει κάποιος την αξία αυτού του λιμπρέτο αντί να το λοιδορεί!” (Ο Μαγικός Αυλός, Τεκτονική Όπερα: Μία Ερμηνεία του Λιμπρέτο και της Μουσικής, του Jacques Chailley, συνθέτη και επιφανή καθηγητή μουσικής, ο οποίος προσφέρει υλικό εμβριθούς έρευνας το οποίο δικαιώνει και τη μουσική και το λιμπρέτο, φωτίζοντας όλη την όπερα με την γνώση του περί της μουσικής της τελευταίας περιόδου του 18ου αιώνα και των ρευμάτων των ιδεών τα οποία κυκλοφορούσαν τόσο στις αυλές της Ευρώπης όσο και μεταξύ των λογίων). Για να ρίξουμε φως πάνω στους σκοπούς του Mozart, χρειάζεται να ερευνήσουμε την όπερα με φόντο τα Τεκτονικά ιδεώδη, σύμβολα και τελετουργίες, τα οποία σχετίζονται με τη διαδικασία της μύησης, λέξης πολύ διαδεδομένης στην Ευρώπη της εποχής εκείνης και εξίσου παρεξηγημένης όσο και σήμερα.
Goethe
Κατά τη διάρκεια της περιόδου της ζωής του Mozart, ο Τεκτονισμός είχε εξέχουσα θέση στη Βιεννέζικη κοινωνία. Ο ίδιος ο Mozart ήταν έντεκα ετών στην ηλικία όταν συνέθεσε ένα τραγούδι βασισμένο σε ένα Τεκτονικό κείμενο για χάρη του γιατρού του, ενός Τέκτονα, ο οποίος, θεραπεύοντας το αγόρι από ευλογιά, τον έσωσε χωρίς να είναι βλογιοκομμένος. Όταν ήταν δώδεκα ετών, ο Mozart επίσης συνέθεσε το Βαστιανός και Βαστιανή, ένα μικρό έργο το οποίο ακόμα παίζεται περιστασιακά. Η πρώτη του παράσταση δόθηκε στους κήπους του Δρ. Anton Mesmer, του οποίου η θεωρία για τη ζωώδη έλξη είχε δυσφημιστεί από Παρισινούς ιατρικούς αντιπάλους ως “αγυρτεία”. Ο Δρ. Mesmer είναι γνωστός πλέον σήμερα για το “μεσμερισμό”, που συχνά συγχέεται και θεωρείται αντίστοιχο της υπνώσεως.
Πολλοί από τους γνωστούς του Mozart κατά τη νεανική περίοδο της ζωής του ήταν Τέκτονες, ενώ κάποιοι από αυτούς ήταν στενοί φίλοι του. Άλλοι ήταν μέλη του κύκλου των Illuminati, που βρισκόταν σε άνθηση εκείνη την εποχή. Στο Παρίσι, ο Κόμης de Cagliostro – ο οποίος καθόλου τσαρλατάνος δεν ήταν, όπως μας τον παρουσιάζουν μέχρι και σήμερα κάποιοι κύκλοι με έννομο συμφέρον – προσπάθησε να “καθαρίσει” τις υπάρχουσες Τεκτονικές στοές της Γαλλίας και τελικά δημιούργησε το δικό του “Αιγυπτιακό Τύπο”, ο οποίος δεχόταν γυναίκες και άνδρες μαζί σε κάποιου είδους παράρτημα “υιοθεσίας”. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Mozart γνώριζε τον Cagliostro και ότι το όνομα Sarastro, το οποίο έδωσε ο συνθέτης στον Αρχιερέα της Ίσιδος και του Οσίριδος, ήταν μία αναφορά στον Cagliostro. Εντούτοις, γενικότερα, το όνομα θεωρείται ότι προέρχεται από το Ζωροάστρη ή Ζαρατούστρα, μεταρρυθμιστή της αρχαίας Περσικής θρησκείας.
Cagliostro
Η ιστορία του Μαγικού Αυλού πραγματεύεται την είσοδο του Tamino στην ατραπό της πνευματικής εξέλιξης. Ο Tamino είναι Πρίγκιπας και γιος ενός βασιλιά, ο οποίος προφανώς, είναι εξοικειωμένος με τη μαθητεία, αφού αρκετά συχνά μιλούσε στον Tamino για τη Βασίλισσα της Νύκτας, αφήνοντας στον Tamino μία αίσθηση “άμετρου θαυμασμού” για αυτήν. Το γεγονός ότι ο Tamino είναι ενδεδυμένος με Γιαπωνέζικα ρούχα μας βάζει σε ένα κλίμα πιο Ανατολίτικο. Η έναρξη της όπερας μαρτυρεί την προπαρασκευαστική εργασία, την οποία ο Tamino και η Pamina – ο πρωταγωνιστικός θηλυκός χαρακτήρας – πρέπει να εκτελέσουν στο πρώτο στάδιο της μύησής τους. Όσον αφορά στον Papageno, τον Δράχτη πουλιών (ο οποίος συμβολίζει το μέσο άνθρωπο) και την συντρόφισσά του (στην πορεία του έργου) Papagena, αυτοί υποβάλλονται σε αντίστοιχες μικρότερες δοκιμασίες, “αλλά με έναν κωμικό τόνο”.
Ζαρατούστρα
Η Α’ πράξη ξεκινά σε ένα άγριας φύσης, ορεινό τοπίο ως σκηνικό, όπου ο Tamino καταδιώκεται από έναν όφη. Χάνει τις αισθήσεις του, ένας συμβολικός θάνατος, μία “πρόβα” της τελικής μύησης, αυτή καθ’ αυτή η συνειδητή εμπειρία για ότι πραγματικά μας συμβαίνει ασυνείδητα κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του θανάτου. Αυτό είναι ένας σαφής υπαινιγμός για ότι ήταν γνωστό πως διαδραματιζόταν στα Μεγάλα Μυστήρια της αρχαιότητας κατά τη μύηση. Ο υποψήφιος, ο οποίος επιτυχώς “επέστρεφε” στην αυτοσυνειδησία έχοντας επίγνωση όλων όσων είχαν συμβεί, από εκείνη την στιγμή και μετά μπορούσε να μιλήσει – εάν ήθελε – για την εμπειρία, έχοντας το “κύρος” της άμεσης γνώσης. Μόνον εκείνοι οι υποψήφιοι, οι οποίοι ήταν ικανοί να συλλάβουν το νόημα παρά την απίστευτη ένταση της εμπειρίας, καθώς η ψυχή ελευθερώνεται από το σώμα στο οποίο είχε ενσαρκωθεί και μπορούν να αντέξουν το να γνωρίζουν τι γίνεται μετά το φυσιολογικό θάνατο, επιτρεπόταν να τολμήσουν τις δοκιμασίες αυτές.
Τη λύση στην αναμέτρηση του Tamino και του όφη δίνουν τρεις κυρίες καλυμμένες με βέλο – Αγγελιαφόροι της Βασίλισσας της Νύκτας, η οποία συμβολίζει “την ακόμη παρθένα και ακαλλιέργητη Φύση“, ήτοι την ανεκδήλωτη δημιουργία – οι οποίες σκοτώνουν το τέρας. Ο Papageno μπαίνει στην σκηνή και αρπάζει την ευκαιρία να καυχηθεί ότι έσωσε τον πρίγκιπα, με αποτέλεσμα να τιμωρηθεί από τις Αγγελιοφόρους. Το στόμα του κλειδώνεται με λουκέτο ώστε να πάψει να φλυαρεί (πολύ εύστοχα το όνομά του σημαίνει παπαγάλος). Οι Αγγελιοφόροι δείχνουν στον Tamino ένα πορτραίτο της Pamina, της κόρης της Βασίλισσας, η οποία έχει απαχθεί κι εκείνος υπόσχεται να την ελευθερώσει. Τότε, του δίνουν ένα μαγικό αυλό και στον Papageno μία σειρά από μαγικά κουδουνάκια. (Μερικοί έχουν μεταφράσει τη λέξη zauber ως “μαγεμένος”, όμως εδώ πρόκειται για τον αυλό ο οποίος προκαλεί τη “μαγεία” με την έννοια της γοητείας. Αυτή η εκδοχή ταιριάζει καλύτερα με την άποψη του Wieland, σύμφωνα με την οποία ο σκοπός του αυλού ήταν “να απαλύνει τις δυσκολίες της αποστολής”. Υπάρχει πιθανότητα να υπάρχει κάποιο εσωτερικό νόημα σ’ αυτό, το οποίο προφανώς δεν έχει ξεκαθαριστεί. Εξάλλου, ο αυλός είναι αντίστοιχος με τα “καμπανάκια” του Papageno, τα οποία στην παρτιτούρα αναφέρονται ως stromento d’acciajo [ή ατσάλινο όργανο]. Ίσως προοριζόταν να προκαλεί ψυχαγωγία, σε κάποιου είδους αντιστικτική μορφή με το μαγικό αυλό [σελ. 123-5].)
Στη συνέχεια, ο πρίγκιπας, συνοδευόμενος από τρία αγόρια, φτάνει σε τρεις ναούς καλούμενους Ναός της Σοφίας, Ναός της Λογικής και Ναός της Δημιουργίας. Ο Tamino μαθαίνει ότι ο Sarastro δεν είναι το μοχθηρό ον, το οποίο του έχουν περιγράψει. Βρίσκει τον Papageno, ο οποίος είναι με την Pamina. Ο Monostatos, ο κακός Μαυριτανός, ο οποίος ποθεί την Pamina, τους κυνηγά, αλλά τα μαγικά κουδουνάκια του Papageno τον αναγκάζουν να τραπεί σε φυγή.
Τότε, ο Sarastro μπαίνει με την ακολουθία του. Τιμωρεί τον Μαυριτανό για τις εγκληματικές του πράξεις και, αφού βλέπει τον Tamino και την Pamina μαζί, τους χωρίζει ώστε να μπορέσουν ο καθένας ξεχωριστά να θριαμβεύσουν στις δοκιμασίες τους. Ο Tamino και ο Papageno οδηγούνται στις κρύπτες του ναού, όπου υποβάλλονται σε διάφορους πειρασμούς, τους οποίους οφείλουν να ξεπεράσουν σιωπηρά. Ο Tamino πειθαρχεί, όμως ο Papageno το βρίσκει σχεδόν αδύνατο να μπορέσει να παραμείνει σιωπηλός.
Στο μεταξύ, η Βασίλισσα της Νύκτας δίνει στην Pamina ένα εγχειρίδιο με το οποίο θα πρέπει να σκοτώσει τον Sarastro. Ο Monostatos προσπαθεί να αποπλανήσει την Pamina και αρπάζει το εγχειρίδιο, απειλώντας την με αυτό. Όμως, ο Sarastro εμφανίζεται και τον τρέπει σε φυγή. Η Pamina ξεπερνά την απελπισία της και ξεκινά να βρει τον Tamino. Καθώς ο Papageno παραμένει προσκολλημένος στις απολαύσεις της πολυλογίας, ο Sarastro του δίνει μία σύντροφο του είδους του: την Papagena. Τελικά, στις κρύπτες του ναού, ο Tamino, συνοδευόμενος από την Pamina, περνά από τη δοκιμασία του Πυρός και του Ύδατος*: είναι πλέον άξιος να κερδίσει την αγαπημένη του. Οι δυνάμεις του Σκότους έχουν κατατροπωθεί.
*Θυμίζει τη βιβλική αναφορά της βάπτισης με ύδωρ και πυρ, την τελική κατάσταση για την πλήρη αφύπνιση της Διάνοιας.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Ποιο είναι το βασικό θέμα της όπερας; Μετά βεβαιότητας μπορούμε να πούμε, ότι αναφέρεται στη μεταλλαγή του ψυχισμού από ακατέργαστη ύλη στη φώτιση, στη διαδικασία ωρίμανσής μας έως την πλήρη τελείωση του ανθρώπου. Ο Tamino χρειάστηκε να περάσει από διάφορες δοκιμασίες συμπεριλαμβανομένης της προκαταρκτικής άσκησης του θάρρους του, των ανθρωπίνων αρετών και της διαίσθησής του. Σ’ αυτό το σημείο, ερευνούνται τα κίνητρά του στην αναζήτηση της μύησης. Τελικά, επιτυγχάνοντας τον σκοπό του, ενώνεται με την Pamina η οποία, έχοντας περάσει και τις δικές της δοκιμασίες, έχει επίσης φθάσει τη φώτιση. Σε ένα επίπεδο, αυτοί οι χαρακτήρες αντιπροσωπεύουν διάφορες όψεις της ανθρώπινης φύσης παίζοντας σε ένα δράμα το οποίο συμβαίνει εντός του κάθε ενός από εμάς.
Τώρα, θα πρέπει να ρίξουμε μία ματιά σε μερικά από τα σύμβολα και τη σημασία τους στο ευρύτερο πλαίσιο της όπερας: για παράδειγμα, η κινηματογραφική εκδοχή του Ingmar Bergman συμπεριλάμβανε διαβήτες ανάμεσα στα αντικείμενα της διακόσμησης της σκηνής. Ο διαβήτης είναι ένα γνωστό πλέον σύμβολο του Τεκτονισμού, το οποίο αποδίδεται στο “Μεγάλο Αρχιτέκτονα” του Σύμπαντος, που συχνά μεταφράζεται ως Θεός, μία προσωποποιημένη εικόνα για τις μεγάλες δημιουργικές διάνοιες, οι οποίες αποδίδονται στην Καμπαλιστική θεώρηση της Γενέσεως από τη λέξη σε πληθυντικό αριθμό Elohim.
Ο Αρχαίος των Ημερών μετρώντας τον χρόνο (W. Blake)
Ο όφης που καταδιώκει τον Tamino δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο βιβλικός όφης, ο οποίος φέρεται να έβαλε σε πειρασμό τον Αδάμ και την Εύα, ώστε να φάνε τον καρπό του Δέντρου της Γνώσης του Καλού και του Κακού, να αποκτήσουν αυτεπίγνωση και έτσι, τη φοβερή ικανότητα να διαλέγουν τη δική τους (μας) ροή σκέψης, τη δική τους (μας) έκφραση και τρόπο δράσης: το δικό μας τρόπο ζωής. Ο Jean και η Brigitte Massin στη μελέτη τους για το Mozart, έγραψαν:
Ένας νεαρός, αδρανής αριστοκράτης βρίσκεται έξω κατά τη διάρκεια κυνηγιού και καταλήγει άοπλος εξ αιτίας της ξαφνικής επιδρομής του πιο τυφλού του ζωτικού ενστίκτου (ο συμβολισμός του όφη δεν περίμενε το Jung, αλλά είχε εδραιωθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο σε όλες τις παραδοσιακές απεικονίσεις). Η πρώτη αφύπνιση είναι εκείνη της αγάπης. Η απάντηση στις κραυγές πανικού που ξεστόμισε καθώς μόνος αντίκρισε τον εαυτό του, είναι το κάλεσμα να αναδυθεί από μέσα του . . . – Αναφορά στον Chailley, σελ. 119.
Όλα αυτά μπορεί να εξυπηρετούν τη σύγχρονη ψυχολογική θεώρηση, όμως είναι ανεπαρκή από μία θεοσοφική οπτική, σύμφωνα με την οποία Ο Μαγικός Αυλός και άλλα έργα που απορρέουν από την ανώτερη φύση του ανθρώπου, μας εισάγουν στα μυστήρια του κόσμου και του εαυτού μας ως αναπόσπαστων τμημάτων του. Ο Sarastro, σ’ αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, ως Αρχιερέας και Μέγας Ιεροφάντης, είναι ο μυσταγωγός που φέρνει στο φως τα Μυστήρια, τα οποία είχαν τελείως διαφορετικό νόημα στην αρχαιότητα απ’ ότι έχουν στη σημερινή εποχή. Ο Ιεροφάντης ήταν ο επικεφαλής επιφορτισμένος με την ερμηνεία της ιερής γνώσης. Η τελετουργικότητα της σκηνής της μύησης στην πυραμίδα είναι έντονη, ειδικά για εκείνους οι οποίοι αναζητούν την είσοδο στην πνευματικότητά της. Ο εντυπωσιασμός της τελευταίας σκηνής είναι έντονος, καθώς ο “γάμος” του Tamino και της Pamina προκύπτει ως πραγματική ολοκλήρωση, ως η ένωση των ανώτερων και κατώτερων πεδίων του εαυτού σε κάθε ανθρώπινη οντότητα.
Η απήχηση σ’ εμάς οφείλεται από τη μία στη θεσπέσια μουσική και από την άλλη στην αποδιδόμενη έννοια η οποία προκύπτει από το λιμπρέτο του Mozart – διότι εκείνος, δεν προσπάθησε απλά να διεισδύσει στην ουσία του, αλλά επίσης επεξεργάστηκε το κείμενο του Schikaneder (όπως και άλλοι έχουν κάνει από την πρώτη παρουσίαση του έργου κι έτσι κάποιες φορές προκύπτει το ερώτημα: “Ποιο λιμπρέτο;”). Με άλλα λόγια, όλη η συγκινησιακή επίδραση της όπερας οφείλεται στο μαγικό πάντρεμα των πλούσιων, φιλοσοφικών ιδεών και της μουσικής του Mozart.
Ξεχωρίζοντας ένα ή δύο σύμβολα στην όπερα: ο αυλός είναι “μαγικός με την έννοια ότι προκαλεί τη μαγεία”. Η Pamina αποκαλύπτει την προέλευσή του αργότερα κατά τη διάρκεια του έργου: δεν προέρχεται από τη Βασίλισσα της Νύκτας αλλά από το σύζυγό της, τον προηγούμενο Μέγα Ιεροφάντη – έναν “Ιερέα-Βασιλιά” που θυμίζει τον Ερμή Τρισμέγιστο – προκάτοχο του Sarastro.
Ερμής Τρισμέγιστος
Οι βασικοί χαρακτήρες της όπερας συσχετίζονται με τον Ήλιο, τη Σελήνη και τα τέσσερα Στοιχεία της αρχαιότητας: Πυρ, Αήρ, Ύδωρ και Γη. Αυτά είναι τα δυσδιάκριτα βασικά συστατικά των στοιχείων από τα οποία ο φυσικός κόσμος και το σύμπαν μας σχηματίστηκαν – που δε θα πρέπει να τα συγχέουμε με τα συνήθη στοιχεία τα οποία μας είναι γνώριμα. Μπορούμε να απεικονίσουμε τον Tamino και τον Papageno σε μία κάθετη γραμμή, η οποία κατέρχεται από τον Sarastro/Ήλιο, ενώ η Pamina και ο Monostatos εκπορεύονται από τη Βασίλισσα της Νύκτας/Σελήνη. Σε μία οριζόντια ευθυγράμμιση το Πυρ (Tamino) θερμαίνει το Ύδωρ (Pamina) το οποίο βρίσκεται σε παγωμένη κατάσταση, ενώ ο Αήρ (Papageno) ανακουφίζει τη βαριά όψη της Γης (Monostatos).
Κάποια στενή σχέση ή κάποιος διάλογος μεταξύ των προσώπων και η όπερα προκαλεί το θεατή να διερευνήσει τη σημασία των συμβόλων της και ακόμη και την σκηνική διακόσμησή της. Τότε είναι που αναδύεται η πραγματική μαγεία της κατανόησης μέσα από τον κάθε ένα: γεννημένη στην καρδιά, στο κέντρο της κάθε υπάρξεως. Το αποτέλεσμα μπορεί να ποικίλει για τον καθένα, με την έννοια ότι αποκαλύπτει όλο και πιο βαθιά στοιχεία κάθε φορά που επιτυγχάνεται η μέθεξη.
Του I. M. Oderberg – Μετάφραση: Zadok the Priestess
Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Sunrise (Ξημέρωμα), το Δεκέμβριο του 1991/Ιανουάριο 1992. Copyright © 1992 – Theosophical University Press.
