Ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Δαρείος αντικριστά. Φωτ. John Rylands Library/University of Manchester
Η Βρετανική Βιβλιοθήκη παρουσιάζει μοναδικές εκδόσεις με ιστορίες απ΄όλο τον κόσμο για τον μεγάλο στρατηλάτη
Ολοι μας έχουμε κάποια εικόνα στο μυαλό μας για τον Μέγα Αλέξανδρο. Συνήθως τον φανταζόμαστε ως έναν έφιππο στρατηλάτη με τ’ ακόντιο στο χέρι να καλπάζει ατρόμητος πάνω στον Βουκεφάλα, κατακτώντας τη μια χώρα μετά την άλλη. Kανένας μας, όμως, δεν θα μπορούσε ποτέ να τον είχε φανταστεί ως έναν άλλο πλοίαρχο Νέμο, χωμένο μέσα σε έναν γυάλινο καταδυτικό κώδωνα με παρέα μόνο έναν κόκορα για να του λέει την ώρα και μια γάτα για να του απολυμαίνει τον αέρα (έτσι πίστευαν τότε), να εξερευνά όχι τα βάθη της Ανατολής, αλλά της θάλασσας. Κι όμως, έτσι τον παρουσιάζει ένα ναΐφ αλλά απείρου κάλλους γαλλικό εικονογραφημένο χειρόγραφο με ιστορίες απ’ τη ζωή του που χρονολογείται στα 600 χρόνια πριν.
Ο επισκέπτης αυτής της μαγευτικής έκθεσης πρέπει να έχει ανοιχτό μυαλό και να αφήσει τη φαντασία του αχαλίνωτη. Προπάντων όμως θα πρέπει να αγαπάει τα παραμύθια. Αυτό που θα δει είναι πολύ διαφορετικό απ’ αυτό που ήξερε μέχρι τώρα. Γιατί το αντικείμενο αυτής της μοναδικής έκθεσης δεν είναι τόσο το ιστορικό πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου όσο ο αντίκτυπος και η επίδραση των μύθων και αφηγήσεων για τη ζωή του στον χώρο της μυθοπλασίας. «Καμία έκθεση μέχρι τώρα δεν έχει εξερευνήσει αυτή την πλούσια κληρονομιά», επιβεβαιώνει ο δρ Πίτερ Τοθ, επιμελητής της έκθεσης και υπεύθυνος Αρχαίων και Μεσαιωνικών Χειρογράφων στη Βρετανική Βιβλιοθήκη. Ο επισκέπτης θα συναντήσει μέσα από τα πάμπολλα μεσαιωνικά χειρόγραφα με τις εξωτικές ζωγραφιές τα απρόσμενα πρόσωπα του Μεγάλου Αλεξάνδρου έτσι όπως τα σμίλεψαν κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσίν τους οι διάφοροι λαοί και οι διάφορες εποχές.
Για παράδειγμα, ένα χειρόγραφο του 14ου αιώνα από τη Βρετανία, που περιέχει ιστορίες στα λατινικά, παρουσιάζει τον Μέγα Αλέξανδρο ως βασιλιά του Μεσαίωνα με κατσαρά μαλλιά και κορώνα στο κεφάλι. Σ’ ένα άλλο του 13ου αιώνα, γραμμένο στα ελληνικά, ο Μακεδόνας βασιλιάς απεικονίζεται να εισέρχεται στη Ρώμη πάνω στο γαϊδούρι σαν τον Ιησού στην Ιερουσαλήμ την Κυριακή των Βαΐων και το πλήθος να τον υποδέχεται με φύλλα φοίνικα στα χέρια. Στο γερμανικό χειρόγραφο του 15ου αιώνα ο μέγας στρατηλάτης είναι ντυμένος σαν Βυζαντινός αυτοκράτορας με δυο χαυλιόδοντες να ξεπετάγονται απ’ το σαγόνι του.
Το ιστορικό πρόσωπο μπορεί να είχε φθάσει στη βορειοδυτική Ινδία, αλλά το μυθικό, εξερευνώντας γη, θάλασσες και ουρανούς (μια ζωγραφιά τον δείχνει με αερόστατο που το τραβούσαν γρύπες), φαίνεται να είχε κατακτήσει το σύμπαν. Μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο της φαντασίας που διαποτίζει την έκθεση δεν λείπουν, όμως, και λίγες ιστορικές πηγές, όπως, για παράδειγμα, η βαβυλωνιακή επιγραφή που αναφέρει τη νίκη του Μακεδόνα βασιλιά κατά του Δαρείου στα Γαυγάμηλα (σημερινό Κουρδιστάν) το 331 π.Χ. ή τα θραύσματα παπύρου που χρονολογούνται στα 2.200 χρόνια πριν και φέρουν κείμενα με περιγραφές για τις παράξενες χώρες που επισκέφθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος με τα στρατεύματά του. Αυτά τα ιστορικά ντοκουμέντα αποτελούν τον σκελετό πάνω στον οποίο χτίστηκαν και κεντήθηκαν επιδέξια μυριάδες καινούργιες φανταστικές ιστορίες για τον δημοφιλή άνδρα μέχρι σήμερα.
Βίντεο δείχνει έναν αφηγητή να διηγείται ακόμη και σήμερα τις περιπέτειες του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε καφενεία στο Ιράν
Προφορικές αφηγήσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο κυκλοφορούσαν για αιώνες – ακόμη κι από τότε που ζούσε· και εξακολουθούν να κυκλοφορούν αν κρίνουμε από το βίντεο προς το τέλος της έκθεσης που δείχνει έναν αφηγητή να διηγείται ακόμη και σήμερα τις περιπέτειες του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε καφενεία στο Ιράν. Αυτές οι αφηγήσεις είχαν πρωτογραφτεί στα ελληνικά, ίσως στην Αλεξάνδρεια, περίπου τον 2ο ή 3ο αιώνα μ.Χ. Και κάθε φορά που γράφονταν ή αντιγράφονταν, καινούργια στοιχεία υπεισέρχονταν ή άλλα παραλείπονταν έτσι ώστε οι ιστορίες να μπορούν να προσαρμοστούν στις ανάγκες των αναγνωστών. Με τον χρόνο αυτές οι ιστορίες γνώρισαν τέτοια επιτυχία που μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες, στα κοπτικά, στα αραβικά, στα περσικά, στα λατινικά… Απογειώθηκαν σε Ευρώπη και Ασία, αποκτώντας δική τους οντότητα. Εγιναν μπεστ σέλερ. Κι όπως σε κάθε μπεστ σέλερ που καταφέρνει να ερεθίζει τη φαντασία του αναγνώστη –βλέπε τα βιβλία της Τζ. Κ. Ρόουλινγκ για τον Χάρι Πότερ–, δεν τους έλειπαν αφηγήσεις και περιγραφές για τέρατα, γίγαντες, κανίβαλους, αγριάνθρωπους με ένα μάτι ή με το πρόσωπο στο στέρνο, γρύπες, δράκους, σειρήνες, δέντρα που έδιναν προφητείες…
Η Αναγέννηση
«Αλλά με την Αναγέννηση επήλθε και το τέλος της επιτυχίας τους», αναφέρει ο δρ Τοθ, «οι μελετητές για πρώτη φορά βάλθηκαν να ξεθάψουν τον “πραγματικό” Αλέξανδρο απ’ τα “σκουπίδια” των παραμυθιών του Μεσαίωνα, όπως τα αποκαλούσαν, και επικεντρώθηκαν σε “ιστορικές” πηγές, όπως ο Πλούταρχος, ο Αρριανός και άλλοι, για να ανακαλύψουν τον αληθινό άνδρα και να εκτιμήσουν το μεγαλείο του. Πάνω σ’ αυτό το ξεσκαρτάρισμα επινόησαν τον όρο “Alexander Romance”, που ήταν δηλαδή το σεντούκι μέσα στο οποίο έχωσαν όλες τις μυθιστορίες και τα παραμύθια που θεώρησαν ανάξια επιστημονικής μελέτης».
Και ποιος δεν είχε ιδιοποιηθεί τον Μέγα Αλέξανδρο μέσα απ’ αυτές τις μυθικές αφηγήσεις! Στην Αίγυπτο πίστευαν πως ο πατέρας του δεν ήταν ο Φίλιππος Β΄ αλλά ο Νεκτανέμπο, ένας εκθρονισμένος Φαραώ, που σαγήνεψε τη γυναίκα του Φιλίππου Β΄, την Ολυμπιάδα, για να κοιμηθεί μαζί του, παίρνοντας τη μορφή του κερασφόρου θεού Αμούν. Ετσι, όντας «δικός» τους, ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν ένας νόμιμος διάδοχος του θρόνου. Το ίδιο και στην Περσία. Ο Μέγας Αλέξανδρος εθεωρείτο ετεροθαλής αδελφός του Δαρείου, πράγμα που σήμαινε πως οι Πέρσες δεν είχαν ηττηθεί, στα μάτια τους o Μέγας Αλέξανδρος δεν ήταν κατακτητής αλλά νόμιμος διάδοχος. Σύμφωνα με την περσική εκδοχή, η Ναχίντ, η κόρη του βασιλιά Φιλίππου Β΄, είχε παντρευτεί έναν Πέρση βασιλιά για διπλωματικούς λόγους, αλλά επειδή είχε κακοσμία στην αναπνοή της ο βασιλιάς την έδιωξε και την έστειλε πίσω στην Ελλάδα, όπου γέννησε τον Μέγα Αλέξανδρο. Σε άλλη αφήγηση μαθαίνουμε πως ο παππούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν Αλβανός, ο ήρωας Φλοριμόντ, που έσωσε την Ελληνίδα πριγκίπισσα Ρομαδανάπλη απ’ τα χέρια ενός κακού Ούγγρου βασιλιά. Παντρεύτηκαν και το πρώτο τους παιδί ήταν ο Φίλιππος που έγινε ο Φίλιππος Β΄ ο Μακεδόνας και πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι μυθιστορίες δίνουν και παίρνουν.
Και δεν είναι μόνο χώρες που τον διεκδίκησαν, αλλά και θρησκείες. Στην έκθεση υπάρχει μια πανέμορφη εικονογραφημένη κυλινδρική περγαμηνή –που την είχαν κάτι σαν φυλαχτό– από την Αιθιοπία του 18ου αιώνα που δείχνει τον Μέγα Αλέξανδρο ως χριστιανό ηγέτη που κατέχει μαγικές ικανότητες κατά του κακού. Στα ιουδαϊκά γραπτά ο Μέγας Αλέξανδρος είχε κάνει περιτομή. Οι Ζωροάστρες στην Περσία τον θεωρούσαν δαίμονα και καταστροφέα της θρησκείας. Ολοι με κάποιον τρόπο τον είχαν χρησιμοποιήσει για τους δικούς τους σκοπούς. Και δεν ήταν μόνο λαοί ή θρησκείες που τον χρησιμοποίησαν, αλλά και ηγεμόνες που τον είχαν ως πρότυπο. Η αστραφτερή πανοπλία σ’ ένα δωμάτιο της έκθεσης, που ανήκει στον Ερρίκο Φρειδερίκο, γιο του βασιλιά Ιακώβου Α΄ της Αγγλίας, είναι χαραγμένη από την κορυφή μέχρι τα νύχια με επίχρυσες παραστάσεις από την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία. Ακόμη κι ο Ρήγας Φεραίος στο μανιφέστο του για να ξεσηκώσει τους Ελληνες να επαναστατήσουν κατά των Τούρκων είχε επιλέξει την απεικόνιση του Μεγάλου Αλεξάνδρου με την περικεφαλαία, πλαισιωμένη από τα πρόσωπα των στρατηγών του με τα ονόματά τους και σκηνές από μάχες.
Βαβυλωνιακή επιγραφή με οιωνούς, που αναφέρει τη νίκη του Μεγάλου Αλεξάνδρου στα Γαυγάμηλα. Φωτ. BRITISH MUSEUM
O Μέγας Αλέξανδρος πάνω στο άλογο εισέρχεται στη Ρώμη (Historia Alexandri Magni). Φωτ. Bodleian Library / University of Oxford
Εκθέματα από είκοσι πέντε χώρες γραμμένα σε είκοσι δύο γλώσσες
Σήμερα τα παραδείγματα ιδιοποίησης που παρουσιάζει η έκθεση είναι πιο εμπορικά κι έχουν να κάνουν με τη διασκέδαση και το παιχνίδι. Στα Μίκυ Μάους, ο Ντόναλντ Ντακ και ο Σκρουτζ ανακαλύπτουν τη χαμένη σαρκοφάγο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ενώ η αναζήτηση του χαμένου τάφου του γίνεται ηλεκτρονικό παιχνίδι στη σειρά Assassin’s Creed.
O θρύλος του συνεχίζεται και εξακολουθεί να μεταλλάσσεται σε τέτοιο βαθμό, που ο μέγας κατακτητής να είναι ο κακός της ιστορίας. Σε ένα κόμικς ο Σούπερμαν πολεμά εναντίον του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος έχει απαγάγει διάφορους αρχηγούς κρατών, ανάμεσά τους και τη Θάτσερ(!), στην προσπάθειά του να διεκδικήσει ξανά τις χώρες που είχε κατακτήσει παλιά.
Ο Βουκεφάλας θρηνεί. Φωτ. Hellenic Institute for Byzantine and PostByzantine Studies in Venice
Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος; «Ζει και βασιλεύει», απαντά η έκθεση. Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί πως ο Μέγας Αλέξανδρος είχε κατορθώσει να κατακτήσει όχι μόνο την Ανατολή αλλά και τις λογοτεχνίες και τους πολιτισμούς της Ευρώπης και της Ασίας – αν κρίνουμε από τα εκθέματα, που προέρχονται από είκοσι πέντε διαφορετικές χώρες και είναι γραμμένα σε είκοσι δύο διαφορετικές γλώσσες. «Αλλά γιατί τώρα μια τέτοια έκθεση:» ρωτώ τον δρα Τοθ.
«Το 2023 θεωρείται ευρέως “Ετος Αλεξάνδρου”, γεμάτο εκδηλώσεις και συνέδρια σε όλο τον κόσμο»
«Η έκθεση είναι επίκαιρη, γιατί μας κάνει να αναλογιστούμε τη δική μας πολυπολιτισμική και παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα, όπου φήμες και ιστορίες, περιέργως, παίζουν συχνά εξίσου σημαντικούς ρόλους, όπως στην εποχή του Μεγά-λου Αλεξάνδρου, επισκιάζοντας την ιστορική πραγματικότητα και εξυπηρετώντας διάφορα προπαγανδιστικά συμφέροντα. Εξάλλου, το 2023 συμπίπτει με τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, πράγμα που το αντιληφθήκαμε μετά, αφού είχαμε στήσει την έκθεση, αλλά δεν είναι μια ακριβής επέτειος γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος πέθανε πριν από 2.346 χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, το 2023 θεωρείται ευρέως ως “Ετος Αλεξάνδρου” γεμάτο εκδηλώσεις και συνέδρια σε όλο τον κόσμο».
Η έκθεση παρέμεινε ανοιχτή έως τις 19 Φεβρουαρίου 2023.
