Τη σύνδεση του έργου του Δημήτρη Πικιώνη με τη φύση αναδεικνύει μια νέα έκδοση με απομαγνητοφωνημένες ομιλίες του.
«Λοιπόν, εκείνος που πιο πολύ επάνω στο πνεύμα των τόπων μιλάει ίσως πιο λαμπρότερα απ΄ όλους ή μάλλον αυτοί οι δύο που μιλούν γι΄ αυτόείναι ο Παλαμάς και ο Σικελιανός. Και ό,τι είπαν για τα βουνά- οι χαρακτηρισμοί και οι παρατηρήσεις- είναι λαμπρά. Σχεδόν το ίδιο πράγμαπου μου έλεγε μια φορά και ο Παρθένης για το φως.Οτι το φως το αττικό είναι σαν σταματημένο,”σταλωμένο”». Εν έτει 1965 ο Δημήτρης Πικιώνης σε μια ομιλία του στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου αναφέρεται στη «συναισθηματική τοπογραφία», ζητώντας μάλιστα ενίσχυση σε αυτό το θέμα «από τους ποιητάδες». Αλλά λίγοι εκείνη την εποχή ενδιαφέρονταν για την ουσία των λόγων του. Ο Πικιώνης θεωρούνταν ήδη ξεπερασμένος, όπως και οι προσεγγίσεις του στη φύση και στον τόπο. Η τυχαία ανακάλυψη όμως δύο ηχογραφημένων διαλέξεών του στη Σχολή Αρχιτεκτόνων, η απομαγνητοφώνηση και κυρίως η μελέτη τους από τον ομότιμο καθηγητή Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου κ. Δημήτρη Φιλιππίδη, που είδε το φως της δημοσιότητας χάρη στην έκδοση «Δημήτρης Πικιώνης. Ομιλίες 1965» από τις εκδόσεις Μέλισσα, ανατρέπει ως έναν βαθμό τα δεδομένα. Γιατί, όπως γράφει ο κ. Φιλιππίδης, η φύση είναι το κλειδί της κατανόησης του Πικιώνη.
«Σε μια εποχή όπου έννοιες όπως “φιλική φύση”, “βιοκλιματική” αρχιτεκτονική και “πράσινα κτίρια” ήταν ακόμα άγνωστες ο Πικιώνης αρθρώνει έναν λόγο προφητικό που προαναγγέλλει τις σύγχρονές μας οικολογικές ανησυχίες αλλά συνάμα τις υπερβαίνει. Αυτό οφείλεται στο ότι η στάση του καθοδηγήθηκε από αισθητικές αξίες βασισμένες στην ηθική,αξίες που σήμερα έχουν υποβαθμιστεί, καθώς κυριαρχεί η μηχανιστική- λειτουργική αντίληψη της φύσης ως ενεργειακής δεξαμενής» σημειώνει ο μελετητής. Οπως επεξηγεί μάλιστα, η διαφορά είναι ουσιαστική: «Σύμφωνα με τον Πικιώνη,η φύση,κατ΄ επέκταση το τοπίο και ακόμα πιο κοντά στην ανθρώπινη δράση η αρχιτεκτονική είναι έμψυχες οντότητες και χαρακτηρίζονται από μιαν ιερότηταπου προκαλεί σεβασμό και δέος».
Γ οητευτική, σύνθετη αλλά και αντιφατική προσωπικότητα, ο Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968) είχε φανατικούς φίλους και εξίσου παθιασμένους εχθρούς- κάποιοι μάλιστα τον θεωρούσαν πηγή κάθε κακοδαιμονίας στην ελληνική αρχιτεκτονική-, καθώς βρισκόταν στον αντίποδα του μοντέρνου ρεύματος που είχε απογειωθεί γύρω στο 1960 στην Ελλάδα. Θα χρειαζόταν λοιπόν να περάσουν αρκετές δεκαετίες, όπως σημειώνει ο κ. Φιλιππίδης, προκειμένου να αρθούν- αν και όχι ολοκληρωτικά- οι επιφυλάξεις εναντίον του και να χαρακτηριστεί, επιτέλους, μεγάλος αρχιτέκτονας. Και πάλι όμως, σχεδόν αποκλειστικά για τα έργα διαμόρφωσης στην Ακρόπολη, «μια ανορθόδοξη αρχιτεκτονική δημιουργία», όπως τη χαρακτηρίζει ο μελετητής.
Γιατί εκείνο που επιπροσθέτως υποδεικνύει ο Πικιώνης είναι η σύνδεση της φύσης με τη δικαίωση της αρχιτεκτονικής. Λέει χαρακτηριστικά: «Πολλές φορές και το αρχιτεκτονικό οικοδόμημα θεωρείται καθαυτό. Είναι αυτό, όχι σε αναφορά με τον αέρα,το βουνό,την πεδιάδα, τον τόπο. Και νομίζω ότι μόνο μια αναφορά τέτοια θα μπορούσε να δικαιώσει την αρχιτεκτονική». Ενας από τους στόχους της μελέτης λοιπόν είναι να καταδείξει ότι ο Πικιώνης αποτελεί μια υπολογίσιμη δύναμη στον σύγχρονο διάλογο για την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Και αυτό παρ΄ ότι ως σήμερα δεν έχει εμφανιστεί κάτι αντίστοιχο της παγανιστικής στάσης του απέναντι στην ιερότητα της φύσης.
Η φωνή που σώθηκε από το πουθενά
Σαν αστυνομικό μυθιστόρημα με παλιές μαγνητοταινίες, σκονισμένα συρτάρια και ξεχασμένες ιστορίες ήταν η αποκάλυψη των ομιλιών του Πικιώνη που εντοπίστηκαν στα γραφεία της έδρας Πολεοδομίας της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ το 1987 στη διάρκεια μιας μετακόμισης. Το ίδιο περιπετειώδης όμως υπήρξε και η απομαγνητοφώνησή τους, με τη βοήθεια της κόρης του κυρίας Αγνής Πικιώνη. Οπως επισημαίνεται σχετικά, όταν ο Πικιώνης μίλησε ως καλεσμένος στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ήταν σε προχωρημένη ηλικία- τρία χρόνια αργότερα πέθανε-, έτσι η φωνή του είναι σιγανή και όχι πάντοτε ευκρινής. Αλλά ούτε και η ποιότητα της ερασιτεχνικής ηχογράφησης ήταν τέτοια που να διευκολύνει το έργο. Ωστόσο, όπως γράφει ο κ. Φιλιππίδης, «οι μαγνητοταινίες όπου καταγράφηκαν τα λόγια του Πικιώνη αποτελούν τεκμήριο αναμφισβήτητης γνησιότητας. Είναι σαν να έχει ανακαλύψει η αρχαιολογική σκαπάνη ένα αδιατάρακτο στρώμα πάνω στο οποίο η μελέτη θα επιχειρήσει διάφορες λεπτομερείς τομές». Πρόκειται άλλωστε για το μοναδικό γνωστό δείγμα, μια απόδειξη για τον τρόπο με τον οποίο δίδασκε ο Πικιώνης. Και αυτό χωρίς μεσολαβητές οι οποίοι ενδεχομένως θα είχαν εξωραΐσει ή παραλείψει στοιχεία.
ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ
