Οι Κάβειροι (ή Κάβιροι στη Βοιωτία) ήταν θεότητες αρχαίας Ελληνικής μυστηριακής λατρείας η οποία πρωτοεμφανίζεται στη Λήμνο, την Ίμβρο, τη Σαμοθράκη και τη Θήβα (ή πιο συγκεκριμένα, αρχικά τουλάχιστον, σε περιοχή της Βοιωτίας λίγο δυτικά της Θήβας) αλλά αργότερα επεκτείνεται και αλλού (Μικρά Ασία, Μακεδονία, Θράκη, υπόλοιπο Αιγαίο). Οι Κάβειροι συχνά, ήδη από την αρχαιότητα, ταυτίζονται και με τους “Μεγάλους Θεούς” των Μυστηρίων της Σαμοθράκης. Θεωρούνταν γενικώς κακοποιά πνεύματα, κακοί δαίμονες που από τα βάθη της γης και από το βυθό της μητέρας τους της θάλασσας εξακόντιζαν φωτιά και τράνταζαν τη γη. Σ’ αυτούς αποδίδονταν οι σεισμοί και οι πυρκαγιές. Επίσης ήταν κοντοί στο ύψος, είχαν μεγάλα γεννητικά όργανα και ήταν υπερφυσικά πνεύματα που εκπροσωπούσαν την υπόγεια φωτιά και τις μεταλλευτικές εργασίες.Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται πως ήταν γιοι του Ήφαιστου και πως του αντικαθιστούσαν τους χαλκουργούς Κύκλωπες. Ο Φερεκύδης προσθέτει ότι μητέρα τους ήταν η Καβείρη, κόρη του Πρωτέα. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ήταν παιδιά του Δία και της Ηλέκτρας, δηλαδή της φωτεινής φλόγας.
Ενώ, ο Βίκερ και ο Μάρεϋ δέχονται πως το όνομα είναι ελληνικό και προέρχεται από το ρήμα καίω, πολλοί εξακολουθούν να θεωρούν την προέλευση τους άγνωστη, πιθανώς μη ελληνική και συχνά έχουν διατυπωθεί θεωρίες προελληνικής ή ανατολικής προέλευσης: το όνομα Κάβειρος σύμφωνα με τον Γκρόουτ, προέρχεται από το σημιτικό καβιρίμ “ισχυρός, μεγάλος, δυνατός”.
Οι Κάβειροι της Θήβας αναφέρονται σε αφιερωματικές επιγραφές ως “Κάβιρος” και “Παις” (γιος του Κάβιρου). Σύμφωνα με τον Παυσανία, η Καβείρια Δήμητρα ξεκίνησε τις τελετές των Καβείρων της Θήβας ως δώρο προς τον Προμηθέα, ο οποίος ήταν ένας από τους Κάβειρους, και το γιο του, τον Αιτναίο. Ο ίδιος αναφέρει αλλού πως ο Αθηναίος Μέθαπος αφού επανοργάνωσε τα μυστήρια στην Ανδανία της Μεσσηνίας, ίδρυσε τα μυστήρια των Καβείρων της Θήβας.
Για τους Κάβειρους της Λήμνου, ο Ακουσίλαος αναφέρει ότι ο Ήφαιστος και η θεά Καβειρώ γέννησαν τον Καδμίλο (ή Κασμίλο ή Κάμιλλο) ο οποίος γέννησε τους τρεις Κάβειρους που με τη σειρά τους γέννησαν τρεις Καβειρίδες νύμφες. Το σύμβολο των τριών Λήμνιων Καβείρων ήταν η λαβίδα και το σφυρί του μεταλλουργού.
Μεγάλοι Θεοί της Σαμοθράκης
Οι “Θεοί Μεγάλοι” ή “Θεοί” δεν αναφέρονται ποτέ στην ίδια τη Σαμοθράκη ως Κάβειροι, ωστόσο ο Στησίμβροτος ο Θάσιος και ο Ηρόδοτος (ο οποίος έμμεσα αναφέρει ότι ήταν μύστης ο ίδιος) ταυτίζουν τους δύο. Ο περιηγητής Μνασέας δίνει τα ονόματά τους ως Αξίερος, Αξιόκερσα και Αξιόκερσος, τους οποίους ταυτίζει αντίστοιχα με τους Δήμητρα, Περσεφόνη και Άδη ενώ ο σχολιαστής του Μνασέα προσθέτει ένα τέταρτο, το Κασμίλο τον οποίο ταυτίζει με τον Ερμή.
Στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου, οι Αργοναύτες αποβιβάζονται στη Σαμοθράκη και μυώνται στα μυστήρια ώστε να πλεύσουν με ασφάλεια υπό την προστασία των Καβείρων.
Καβείρια μυστήρια
Τα Καβείρια μυστήρια ήταν οι θρησκευτικές τελετές που γινόντουσαν προς τιμή των Καβείρων, πιθανολογείται να ήταν πελασγικής, Φρυγικής ή Φοινικικής προέλευσης και τελούνταν στα ιερά των Καβείρων. Αποτελούνταν από διάφορους βαθμούς μύησης και διαιρούνταν σε Μικρά και Μεγάλα Μυστήρια. Αν και η λατρεία τους ήταν σχεδόν εξαπλωμένη σε όλη την Ελλάδα όπως και στην Μικρά Ασία υπάρχουν τα λιγότερα στοιχεία γι’ αυτά τα Μυστήρια. Η μεγαλύτερη εξάπλωση αυτών των Μυστηρίων άρχισε τον 3ο π.Χ. αιώνα, που ευνοήθηκαν από την Μακεδονική πολιτική.
Η Μύηση
Στα Καβείρια Μυστήρια, η μύηση εστιαζόταν κυρίως στα περί γενέσεως και λιγότερο στα περί θανάτου, όπως γινόταν κυρίως στα Ελευσίνια Μυστήρια. Σε κανένα σημείο της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας δεν υπάρχει συσχέτιση των Καβειρίων Μυστηρίων με διδασκαλία περί μετεμψύχωσης και αθανασίας της ψυχής. Ούτε από τα μέχρι στιγμής ευρήματα των ανασκαφών, προκύπτει συσχέτιση των Καβειρίων με την μετεμψύχωση.
Η μύηση γινόταν όταν η ομάδα ή το άτομο αποφάσιζε να παρουσιαστεί στους θεούς και όχι μόνο κατά την εποχή των εορτών. Κάτι αντίστοιχο δηλαδή με τη χριστιανική βάπτιση. Σύμφωνα με τον Θέωνα η μύηση στα Καβείρια αποτελούνταν από πέντε μέρη που είναι τα εξής: Καθαρμός, Παράδοση της τελετής, Εποπτεία, Ανάδεση στεφάνων, Τελειοποίηση και ευδαιμονία.
Όσοι μυούνταν στα μυστήρια των Καβείρων έλεγαν πως αποκτούσαν τη δύναμη να αποφεύγουν τους κινδύνους, να πετυχαίνουν στις πιο αβέβαιες προσπάθειες και να νικούν τους εχθρούς. Στα μυστήρια αυτά μυούνταν άντρες, γυναίκες και παιδιά τη νύχτα, αφού προηγουμένως καθαρίζονταν και πλένονταν. Κατά τη μύηση έβαζαν τον υποψήφιο πάνω σε θρόνο γι’ αυτό και η μύηση ονομαζόταν θρονισμός. Στο κεφάλι του μυούμενου έβαζαν στεφάνι ελιάς και γύρω από την κοιλιά μία κόκκινη λωρίδα που θα τον προφύλαγε από κάθε κίνδυνο. Μετά έπρεπε να κάνουν νηστεία. Παράλληλα, τους υποχρέωναν να παρουσιάσουν και τον κηδεμόνα τους για να βεβαιώσει πως είχαν καλή διαγωγή και για να εγγυηθεί γι’αυτούς στο μέλλον. Στη συνέχεια ακολουθούσε ο ιερός χορός, όπου οι μυημένοι χόρευαν γύρω του. Στο τέλος, οι μυούμενοι ορκίζονταν πως θα κάνουν ενάρετη ζωή και πως θα τηρήσουν για πάντα αυτά τα μυστικά. Από αυτό το τυπικό περνούσαν όλοι, όποια θέση και αν κατείχαν. Όσο καιρό διαρκούσαν οι μυστηριώδεις γιορτές των Καβείρων, έσβηναν όλες τις φωτιές και άναβαν μια καινούργια με τον ιερό πυρσό που έφερναν από τη Δήλο.
Εκείνοι που επρόκειτο να μυηθούν εξομολογούνταν τα αμαρτήματά τους στον ιερέα που ονομαζόταν Κόης ή Κοίης επίσης υπήρχαν και οι Ανακτοτελεστές που αποφάσιζαν ποιοι απ’ αυτούς που προσέρχονταν ήταν άξιοι να μυηθούν και η Λουτροφόρος που ήταν ιέρεια υπεύθυνη για τους καθαρμούς των υποψηφίων. Οι μυήσεις γίνονταν σε ορισμένη εποχή του χρόνου και διαρκούσαν εννέα ημέρες.
Η Λατρεία
Η θρησκεία των Καβείρων και οι μυστηριώδεις ιεροτελεστίες τους ενέπνεαν παντού τον φόβο και τον τρόμο, επειδή θεωρούσαν πως οι Κάβειροι ήταν πολύ σκληροί όταν επέβαλλαν τιμωρίες. Όποτε ξεσπούσε η οργή των Καβείρων, τα αποτελέσματα ήταν φρικτά.
Στη Θήβα και την Ανθηδόνα
Η λατρεία των Καβείρων στη Θήβα και την Ανθηδόνα δεν είχε ανήθικους σκοπούς, όπως πιστεύουν συνηθώς. Ήταν μια λατρεία για τις τοπικές θεότητες, που γινόταν με ιδιαίτερο και μυστηριώδη τρόπο. Ο σκοπός εκείνων που ήθελαν να μυηθούν ήταν να αποκτήσουν την εύνοια των Καβείρων. Τους θεωρούσαν κατά κάποιο τρόπο μικρούς θεούς (σαν τους αγίους στη σημερινή εποχή) που μπορούσαν να μεσολαβήσουν στους άλλους θεούς για να εκπληρωθούν οι επιθυμίες τους.
Πολίτες από τη Ναύπακτο, που τόλμησαν να μιμηθούν όσα γίνονταν στη Θήβα, τιμωρήθηκαν άμεσα και σκληρά. Μακεδόνες στρατιώτες που, μετά την καταστροφή της Θήβας από τον Αλέξανδρο, τόλμησαν να μπούν στο ιερό των Καβείρων, χτυπήθηκαν από κεραυνούς και αστραπές, και πέθαναν. Ανάλογη τύχη είχαν και οι οπλίτες του Μαρδόνιου που τόλμησαν να μπουν στο ναό την εποχή της περσικής επιδρομής. Έχασαν τα λογικά τους και έπεσαν από τον γκρεμό στη θάλασσα.
Στη Βοιωτία η λατρεία τους διακόπηκε για κάποιο χρονικό διάστημα μετά τον πόλεμο των Επιγόνων επειδή, μετά την άλωση της Θήβας, οι Κάβειροι απελάθηκαν από τους Αργείους. Ανανεώθηκε από την Πελάργη, κόρη του Ποντέα, και τον σύζυγό της Ισθιάδη, που σύστησαν πάλι τη λατρεία και μετέφεραν την έδρα της σε κάποιο χωριό με το όνομα Αλεξιάρους. Εκεί μαζεύτηκαν ο Τηλώνδας και όσοι άλλοι ζούσαν από το γένος των Καβείρων και έκαναν γιορτές για να τιμήσουν την επιστροφή των Καβείρων από την εξορία.
Στη Λήμνο
Οι δημόσιες τελετές ήταν περίπου ίδιες με εκείνες των άλλων ιερών. Έτσι γινόταν θυσίες ζώων στους θεούς, σπονδές, προσευχές και αφιερώματα.
Το σημαντικότερο γεγονός ήταν η γιορτή της πορφυρίας όπου ζωντάνευε η ανακάλυψη της φωτιάς που όπως θέλει η παράδοση έγινε στην ίδια τη Λήμνο.
Οι συντεχνίες των μεταλλουργών έπαιζαν ιδιαίτερο ρόλο. Ανέβαιναν στο όρος Μόσυχλο όπου άναβαν καθαρή και αμόλυντη φλόγα με ένα χαλκείο, δηλαδή ένα χάλκινο κάτοπτρο που κρατούσαν απέναντι στον ήλιο, κάτι δηλαδή σαν τη σημερινή αφή της Ολυμπιακής φλόγας.
Μετά το 175 π.Χ. που η Λήμνος έγινε μέλος της Συμμαχίας της Δήλου το νέο φως το έπαιρναν από το ιερό της Δήλου.Επί εννιά μέρες έσβηναν όλες τις φωτιές του νησιού και έστελναν στη Δήλο ένα πλοίο να φέρει το νέο φως. Κατά την περίοδο της αναμονής οι κάτοικοι επικαλούντο τους χθόνιους θεούς έως ότου έφτανε το πλοίο και ο Ήφαιστος θριάμβευε.
Στη Ρώμη
Στη Ρώμη τιμούσαν τους Κάβειρους ως εφέστιες θεότητες που η λατρεία τους μεταφέρθηκε από τη Φρυγία, όπου βρισκόταν και το βουνό που λεγόταν Κάβειρος.
