Ζουν σε τρεις στενές κοιλάδες, στο Bορειοδυτικό Πακιστάν. Με όπλο τη γεωγραφική τους απομόνωση, κατάφεραν να διατηρήσουν θρησκεία, ήθη και πολιτισμό.
«Η προσπάθειά μας να διασχίσουμε το Lowari Pass στα 3.118 μ. στέφθηκε μεν με επιτυχία πλην όμως συνοδεύθηκε και από αρκετή ταλαιπωρία. Κολλήσαμε -μαζί με πολλούς άλλους- αρκετές φορές στη λάσπη. Κοινό πρόβλημα, κοινή προσπάθεια: οδηγοί και επιβάτες αντιμετωπίσαμε το θέμα με εντυπωσιακά καλή διάθεση, ηρεμία και κυρίως αποτελεσματικότητα.
«Οι πακιστανικές αερογραμμές δεν έρχονται πια στην Ελλάδα, για Πακιστάν πρέπει τώρα να πάτε μέσω Περσικού…» Eτσι κι έκανα… Πήγα στο Μπαχρέιν και από ‘κεί στο Αμπού Ντάμπι, και ξημερώματα της επομένης προσγειώθηκα επιτέλους στην Πεσάουαρ, την πρωτεύουσα της επαρχίας των βορειοδυτικών συνόρων – NWFP (North Western Frontier Province). Eξω από το αεροδρόμιο με περίμεναν δυο άνθρωποι που έχουν κάνει τη προσφορά επάγγελμα, ο Θανάσης Λερούνης και η Πίτσα Δρογκάρη, μέλη του ΜΚΟ «Eλληνες Εθελοντές» που δραστηριοποιούνται στα χωριά των Καλασά. Μου φόρεσαν ένα κολιέ από γιασεμί ως παραδοσιακό καλωσόρισμα, μου πρόσφεραν μία λευκή μαντίλα που θα με προστάτευε από τη σκόνη του δρόμου (και το επίμονο βλέμμα των Πακιστανών), επιβιβαστήκαμε σ’ ένα ταλαίπωρο λεωφορειάκι και φύγαμε για το Τσιτράλ.
Στο δρομο για το Τσιτράλ
Υπάρχουν δύο τρόποι να φτάσει κανείς σ’ αυτήν την πόλη του Bορείου Πακιστάν· και οι δύο έχουν το ρίσκο τους! Ο πρώτος είναι ο αεροπορικός, όμως ποτέ δεν ξέρεις αν το κουρασμένο Fokker 27 της PIA θα πετάξει τη συγκεκριμένη μέρα, μια και το δρομολόγιο εξαρτάται αποκλειστικά από τα τερτίπια του καιρού. Ο δεύτερος τρόπος -τον οποίο και επιλέξαμε, μια και κουβαλούσαμε τις προμήθειες της ομάδας- είναι οδικός. Μέσα από την κοιλάδα του Swat φτάνεις στην κωμόπολη Dir, περνάς ένα υψηλό πέρασμα, το Lowari Pass στα 3.118 μ., που μένει κλειστό από τα χιόνια μέχρι τα μέσα Μαΐου και κατηφορίζεις μετά προς την κοιλάδα του Τσιτράλ. Η διαδρομή αυτή, θεωρητικά, διαρκεί περί τις 12 ώρες… Aν όλα σου πάνε δεξιά… Που σπανίως σου πάνε!
Στο Lowari χωθήκαμε αρκετές φορές στην αργιλώδη λάσπη που δημιουργούσε το χιόνι καθώς έλιωνε από την ανοιξιάτικη ζέστη, καθυστερήσαμε στους πλημμυρισμένους από τα ορμητικά νερά των χειμάρρων δρόμους, μείναμε μία φορά από λάστιχο και η περιπέτεια ολοκληρώθηκε όταν μας έπνιξαν δηλητηριώδεις καπνοί μέσα στο αυτοκίνητο καθ’ ότι, όπως συνειδητοποιήσαμε ευτυχώς εγκαίρως, η μπαταρία είχε βραχυκυκλώσει! Τα μπουκάλια εμφιαλωμένου νερού μάς έσωσαν από σίγουρη πυρκαγιά και οι 12 «υποτιθέμενες» ώρες έγιναν αισίως 20. Μέσα στη μαύρη νύχτα φτάσαμε στο σκοτεινό Τσιτράλ και στο ξενοδοχείο «Mountain Inn», μια σταθερή αξία στην πόλη, όμως, όπως ήταν φυσικό, οι πάντες κοιμούνταν του καλού καιρού. Xτυπήσαμε επίμονα, κάποια στιγμή εμφανίστηκε ένας ταλαίπωρος και τσαλακωμένος υπάλληλος και με το νυσταγμένο φακό του μας οδήγησε σ’ ένα ελεύθερο δωμάτιο. Βρήκε την πόρτα ανοιχτή, μπήκε με φόρα μέσα και μετά ακούσαμε το δυνατό θόρυβο! Στην είσοδο του δωματίου, κάτω στο πάτωμα, κοιμόταν ο «μάνατζερ», όπως μας συστήθηκε, του ξενοδοχείου. Με τον τουρισμό να έχει μειωθεί δραματικά μετά την ενδεκάτη Σεπτεμβρίου, ούτε που φανταζόταν ο έρμος ότι ο ύπνος του θα διακοπτόταν από πελάτες! Σηκώθηκε τρομοκρατημένος, μας ζήτησε πολλές φορές συγγνώμη, πήρε την κουβέρτα του και εξαφανίστηκε μέσα στη νύχτα. Δεν θυμάμαι καθόλου πώς αποκοιμήθηκα.
Oι τρεις κοιλάδες
Οι πρώτες ακτίνες του ήλιου φώτισαν την πιο ψηλή κορφή του Ινδοκαυκάσου, την Tirich Mir, και τα 7.706 μέτρα του. Δεσπόζει της κοιλάδας του Τσιτράλ που υπήρξε μία από τις κύριες οδούς του Δρόμου του Μεταξιού. Η περιοχή αποτελούσε πάντοτε ένα στρατηγικό πέρασμα για τους κατακτητές της Νοτιοανατολικής Ασίας. Ο στρατός του Μεγάλου Αλεξάνδρου μπήκε από το Αφγανιστάν στο Πακιστάν μέσω του Ινδοκαυκάσου και τον ίδιο δρόμο ακολούθησαν αρκετά αργότερα ο Τζένγκις Χαν και ο Ταμερλάνος. Οι απόγονοί του, οι Μεχτάρ, κυβέρνησαν την περιοχή μέχρι τον ερχομό των Βρετανών στα τέλη του 19ου αιώνα, οι οποίοι ενδιαφέρθηκαν για τον τόπο στην προσπάθειά τους να αποτρέψουν την είσοδο των Ρώσων στην τότε βρετανικής εξουσίας Ινδία. Σταδιακά, όμως, έχασαν το ενδιαφέρον τους για το Τσιτράλ και άφησαν τους Μεχτάρ να κυβερνούν ανενόχλητοι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’60, οπότε και η περιοχή προσαρτήθηκε στο Πακιστάν.
Το Τσιτράλ είναι σήμερα μια μικρή, συμπαθέστατη πόλη. Το γεγονός ότι εφοδιάζεται με τα απαραίτητα από το γειτονικό Αφγανιστάν το χειμώνα που αποκλείεται από το υπόλοιπο Πακιστάν, την καθιστά μια ενδιαφέρουσα αγορά για «tribal» -μεταξύ άλλων- κοσμήματα, οι δε τιμές είναι αστείες σε σχέση με άλλες αγορές του -έτσι και αλλιώς φθηνού- Πακιστάν. Η στάση στο Τσιτράλ είναι απαραίτητη αν θες να επισκεφθείς τις τρεις κοιλάδες όπου κατοικούν οι Καλασά, μια και οι αρχές τις πόλης εκδίδουν -με ιδιαίτερη τυπικότητα- τη σχετική άδεια.
Το τζιπάκι που θα νοικιάσεις θα σε περάσει από το εύφορο Αγιούν, το μουσουλμανικό κεφαλοχώρι, απ’ όπου ξεκινούν οι χωματόδρομοι για τις τρεις κοιλάδες, δρόμοι δύσκολοι και ιδιαίτερα επικίνδυνοι σε κάποια σημεία. Από τη μια τα βράχια, από την άλλη ο γκρεμός, κλείνουν συχνά λόγω κατολισθήσεων και σε κάποια σημεία στενεύουν τόσο πολύ που θέλει προσεκτικότατο χειρισμό, ειδικά όταν έρχεται κάποιος από την αντίθετη κατεύθυνση. Οι ντόπιοι οδηγοί έχουν βέβαια τον δικό τους τρόπο να αντιμετωπίζουν τα φαινόμενα και ως διά μαγείας επιβιώνουν!
Η Μπουμπουρέτ είναι η μεγαλύτερη κοιλάδα και η πιο «ανεπτυγμένη» από τις τρεις. Βερικοκιές, καρυδιές, μουριές, λιβάδια, αγελάδες και το ομώνυμο φουσκωμένο ποτάμι συνθέτουν μια βουκολική εικόνα. Με το που μπαίνεις στο Anish, το πρώτο χωριό, ξεκινούν και τα ξενοδοχεία που ανήκουν -τα περισσότερα- σε μουσουλμάνους, γι’ αυτό και κατά γενική ομολογία οι Καλασά δεν επωφελούνται και ιδιαίτερα του τουρισμού που φέρνει η διατήρηση της παράδοσής τους.
Ο Θανάσης και η Πίτσα με άφησαν στο PTDC Motel που ανήκει στο πακιστανικό υπουργείο Τουρισμού. Το μέγεθος και η αρχιτεκτονική του, «τύπου Καλασά», έχει επικριθεί, πλην όμως το ξενοδοχείο διαθέτει όλα τα κομφόρ: μέχρι και ζεστό νερό στα δωμάτια! Το φαγητό θεωρείται «ασφαλές», αν και μάλλον μονότονο: επί μία εβδομάδα έφαγα κοτόσουπα, κοτόπουλο τηγανητό, πατάτες τηγανητές, ρύζι με σάλτσα φακής κι ένα λευκό γλυκό με αμφίβολης ταυτότητας πράσινη σάλτσα…
“Kαλημέρα αδερφή”
Ο ήλιος σηκώνεται νωρίς στο Πακιστάν. Πέντε και μισή και ήδη ο κόσμος βρίσκεται στα χωράφια του. Στις 6 τα μαγαζιά είναι ανοιχτά και γυναίκες με όλα τους τα στολίδια βόσκουν τις αγελάδες τους. «Ishpata baba», «καλημέρα αδελφή»! σε χαιρετούν θερμά μόλις σε δουν, «Ishpata baba» απαντάς και συ στις γυναίκες, «Ishpata baya», «καλημέρα αδελφέ» στους άντρες. Τα παιδιά τρέχουν στα σχολεία τους, τα μουσουλμανάκια, δηλαδή, γιατί τα παιδιά των Καλασά είχαν διακοπές τις μέρες της επίσκεψής μου: γιόρταζαν την άνοιξη, το Τζόσι. Γι’ αυτές τις γιορτές είχα έρθει κι εγώ, χωρίς να ξέρω καλά καλά αν θα τις πετύχω, αφού δεν έχουν συγκεκριμένη ημερομηνία. Oι Καλασά δεν ακολουθούν το δικό μας ημερολόγιο. Οι εποχές ορίζονται από τη Φύση και τις φάσεις του φεγγαριού: ο χρόνος αρχίζει το μήνα της εαρινής θυσίας, το Μάρτιο. Ο «μήνας των θηλών» είναι αυτός κατά των οποίο γεννιούνται τα ζώα. Yστερα έρχονται οι μήνες των γιορτών και οι μήνες της σοδειάς. Oταν το μάζεμα της σοδειάς τελειώσει, είναι ο «μήνας των πεσμένων φύλων» και ακολουθεί ο χειμώνας, που χωρίζεται σε μια περίοδο 40 ημερών, στο «Μεγάλο Κρύο» και σε μία 20 ημερών, το «μικρό κρύο». Μετά έχουμε το μήνα του λιωμένου χιονιού και μετά το μήνα του φεγγαριού… Γοητευτικά πράγματα, δηλαδή.
Περιφέρομαι στα χωριά και κοιτάζω έκπληκτη αυτήν τη μοναδική μη μουσουλμανική φυλή στο βορειοδυτικό Πακιστάν που δεν ξεπερνά τα 3.000 άτομα. Οι Καλασά με όπλο τη γεωγραφική τους απομόνωση έχουν καταφέρει να διατηρήσουν θρησκεία, ήθη και πολιτισμό ενάντια στις προβλέψεις και στην πολιτική εξισλαμισμού. Για τη νεότερη ιστορία τους, γνωρίζουμε ότι οι Καλασά Καφίρ, οι μαύροι άπιστοι, όπως ονομάζονται από τη μαύρη ενδυμασία τους, κατοικούσαν στο Καφιριστάν, στη χώρα των απίστων, δηλαδή στα βουνά του σημερινού Αφγανιστάν. Οι εισβολές των κατακτητών της Ασίας τους ανάγκασαν να κρυφτούν σε δυσπρόσιτα σημεία, απ’ όπου αντιστάθηκαν σθεναρά για χίλια χρόνια στους Aραβες κατακτητές και στη θρησκεία τους. Μόλις στο τέλος του 19ου αιώνα, μετά τη χάραξη των συνόρων Ντουράν του Αφγανιστάν με την τότε Ινδία, ο Εμίρης της Καμπούλ, Αμπντ αλ-Ραμάν, με μια σαρωτική στρατιωτική επιχείρηση κατάφερε να υποτάξει το Καφιριστάν και να το μετονομάσει σε Νουριστάν, χώρα του φωτός (του Ισλάμ, εννοείται) εξισλαμίζοντας τη συντριπτική πλειοψηφία των Καφίρ. Οι μόνοι που «γλίτωσαν» ήταν οι Καλασά, οι οποίοι είχαν νωρίτερα καταφύγει στις τρεις κοιλάδες του Ινδοκαυκάσου, στην τότε ινδική, σήμερα πακιστανική πλευρά.
Ένα ιστορικό παζλ
Και τα περί ελληνικότητας των Καλασά; Θα αναρωτηθείτε… Λοιπόν, η προφορική τους παράδοση λέει ότι είναι απόγονοι του γενναίου στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου Σαλάκ Σα. Ο Σαλάκ Σα είναι ο Σέλευκος, υποστηρίζουν πολλοί συμπατριώτες μας που είδαν στους Καλασά τα μακρινά μας ξαδέρφια και στις συνήθειες και τη θρησκεία τους τη διατήρηση του δικού μας πολιτισμού. Τονίζουν τα μεσογειακά χαρακτηριστικά τους και βρίσκουν συγγένειες στην πολυθεϊστική θρησκεία τους και τα τελετουργικά της. Τα αρχαία έθιμα των Καλασά, δηλαδή καθαρτήρια λουτρά, ψήσιμο ειδικών άρτων, πυρσοφορίες, σεξουαλικά πειράγματα, προσφορές τροφών στους προγόνους τους κ.ά. είναι ελληνικά, υποστηρίζουν. Μέσα στη θάλασσα των μουσουλμάνων της Ασίας, η φυλή αυτή είναι η μόνη που παράγει κρασί και που το χαίρεται στις γιορτές και στις συνάξεις, αυτό κάτι σημαίνει. Το γιορτινό καπέλο των γυναικών φέρει φούντα και κατά τη διάρκεια των γιορτών τους κοσμείται με φτερά και αρωματικά κλαδιά: μοιάζει με το λοφίο περικεφαλαίας της μακεδονίτικης στολής! Τα θαλασσινά κοχύλια είναι απαραίτητο κόσμημα των καπέλων τους, είναι κατάλοιπο της θαλασσινής καταγωγής τους! Στις προσόψεις των σπιτιών τους υπάρχουν ξυλόγλυπτα μοτίβα που παραπέμπουν σε ανάλογα ελληνικά, υπάρχουν μαίανδροι, ρόδακες, γεωμετρικά σχήματα και ακτινωτά αστέρια, της Βεργίνας προφανώς!
Από παράδοση, οι Καλασά κάθονται σε καρέκλες και σκαμνιά, σε αντίθεση με τον παραδοσιακό τρόπο των Ασιατών που κάθονται οκλαδόν… Και οι ειδικοί επιστήμονες, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, ιστορικοί τι λένε για όλα αυτά; Πουθενά, καμία επιστημονική μελέτη δεν υποστηρίζει την ελληνική καταγωγή των Καλασά. Ακόμη και στις -αμφιλεγόμενες ομολογουμένως- εργασίες των γενετικών ανθρωπολόγων που μελετούν το ανθρώπινο γονιδίωμα έψαξα (δημοσίευση του 2002 στο American Journal of Human Genetics), τα συμπεράσματά τους είναι ότι γονιδιακά οι Καλασά δεν έχουν συγγένεια με τους σύγχρονους Eλληνες. Eγκριτοι επιστήμονες βρίσκουν ρομαντική και θρυλική την εκδοχή της καταγωγής τους από τους Μακεδόνες. «Ο Αλέξανδρος ήταν ένας από τους πρώτους ηγεμόνες της αρχαιότητας που επέβαλαν τη θρησκευτική λατρεία του προσώπου τους στους υπηκόους τους… Eτσι, κάθε λαός και πολιτισμικό ρεύμα έπλασε και τον δικό του Μεγαλέξανδρο, κατ’ εικόνα αυτού και καθ’ ομοίωσιν», παρατηρεί ο ιστορικός Κυριάκος Σιμόπουλος.
Προς το φυσικό τέλος;
“Ποια είναι η δική σου άποψη;» ρώτησα τον Θανάση Λερούνη που τα τελευταία 9 χρόνια περνάει ένα μεγάλο μέρος της ζωής τους στις κοιλάδες. «Η ιστορία των Καλασά είναι ένα παζλ», μου απάντησε. «Ο καθένας απομονώνει τα στοιχεία που θέλει και βγάζει τα συμπεράσματά που επιθυμεί. Το παρελθόν τους πιθανόν θα παραμείνει μυστήριο, όμως αυτό που μας απασχολεί είναι το μέλλον τους που κινδυνεύει. Γι’ αυτό είμαστε κοντά τους». Ο πολιτισμός των Καλασά πραγματικά κινδυνεύει. Κινδυνεύει από το φυσικό τέλος: η φυλή δεν ξεπερνάει τα 3.000 άτομα, ίσως να ‘ναι και λιγότεροι. Ο ερχομός των μουσουλμάνων και των τουριστών στα χωριά, τους έμαθε το χρήμα και έπληξε τον παραδοσιακό τρόπο της ζωής τους που βασιζόταν στην ανταλλαγή. Οι επισκέπτες με την περιέργεια και τις φωτογραφικές τους μηχανές μετατρέπουν τη ζωντανή κοινότητα σε «ζωολογικό κήπο». Παρά την υποστήριξη της διαφορετικότητάς τους από το επίσημο κράτος, υπάρχει μια πιεστική προσπάθεια προσηλυτισμού, που χρηματοδοτείται μάλιστα από τη Σαουδική Αραβία με 5.000 ρουπίες το κεφάλι! Τους τάζουν θέσεις στο δημόσιο, αστυνομικού ή δασάρχη, χωράφια και σπίτια και συχνά οι υποσχέσεις δεν πραγματοποιούνται, όμως αν εξισλαμιστείς δεν υπάρχει επιστροφή. Επιπλέον, οι μουσουλμάνοι χτίζουν τζαμιά δίπλα στους ιερούς χώρους των Καλασά απαγορεύοντάς τους μετά να γιορτάζουν και να τιμούν τους θεούς τους. Ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ουσιαστικά δεν υπάρχει. Το Τσιτράλ είναι δύο ώρες μακριά, κι αυτό αν ο δρόμος είναι ανοιχτός. Οι συνθήκες υγιεινής είναι πραγματικά άθλιες και η έννοια της καθαριότητας δεν υπάρχει στην κοινωνία των Καλασά. Οι σοδιές δεν επαρκούν για να τους θρέψουν και ιδιαίτερα τα παιδιά, που πάσχουν από όλων των ειδών τις αναπνευστικές ασθένειες, υποσιτίζονται. Τα δάση αποψιλώνονται, μια και η ζήτηση για ξυλεία αυξάνεται. Χωρίς τα δέντρα, οι απότομες πλαγιές γύρω από τις κοιλάδες είναι εκτεθειμένες σε διάβρωση και τα χωριά στις πλημμύρες. Μια οικολογική καταστροφή θα προκαλέσει τον εκτοπισμό των Καλασά από τα εδάφη όπου ζουν εκατοντάδες χρόνια…
Για όλα τα παραπάνω κάποιοι «ευαίσθητοι Δυτικοί», κι εμείς μαζί τους, βοηθάμε στην καλυτέρευση των συνθηκών ζωής των Καλασά με σκοπό τη διατήρηση του πολιτισμού τους. «Η υγεία, η καθαριότητα, η μόρφωση είναι δικά σας θέματα», θα μου πει ο Ανίζ, ο δάσκαλος που βοηθάει τους Eλληνες Εθελοντές, λίγο ενοχλημένος από την έκφρασή μου μετά την επίσκεψή στο Μπασάλι. «Εμείς ζούμε έτσι αιώνες τώρα και έχουμε επιβιώσει». Oσο κι αν θαυμάζω τους εθελοντές που δουλεύουν με χίλιους κινδύνους στο πεδίο, αυτά τα λόγια του Ανίζ με βασανίζουν. Κι αν τελικά δεν ξέραμε τι είναι καλό γι’ αυτόν το λαό, αν ο τρόπος επέμβασής μας δεν ήταν ο σωστότερος, αν έπρεπε να τους αφήσουμε στο βέβαιο φυσικό τέλος τους, αν είναι πιο ευτυχισμένοι από μας τους «πολιτισμένους» που κατέχουν τη γνώση…”
Πηγή: Passport (Ιούλιος 2005)
* Σημείωση: Οι τιμές διαμονής, ναύλων κτλ. που αναφέρονται στον εκάστοτε προορισμό, είναι αυτές που ίσχυαν κατά την χρονική περίοδο συγγραφής και δημοσίευσης του άρθρου και ενδέχεται να έχουν αλλάξει.
