Σχετικά με την ιστορία της Ηλείας, την μυθολογία, τις παραδώσεις και ότι αφορά την πορεία αυτού του τόπου στο πέρασμα του χρόνου, έχουν γραφεί αρκετά. Εδώ θα προσπαθήσουμε να συνδέσουμε όλα αυτά, με τα σημερινά αρχαιολογικά ευρήματα και τα σημερινά γεωφυσικά δεδομένα. Καθώς επίσης να φωτίσουμε κάποιες σκοτεινές πλευρές της ιστορίας των κατοίκων του τόπου μας.
Όλοι οι ερευνητές της ιστορίας της περιοχής έχουν πέσει σε ένα λάθος που αφορά την γεωφυσική μορφολογία της Ηλείας. Όλοι ερευνούν την περιοχή με τα σημερινά γεωγραφικά δεδομένα τις περιοχής και αγνοούν τους αρχαίους χάρτες (ως ανακριβείς), επίσης αγνοούν ότι οι πεδιάδες της Ηλείας είναι αποτέλεσμα της περιβαλλοντολογικής καταστροφής που έλαβε χώρα κυρίως κατά την κλασική εποχή. Σε αυτό συμφωνούν και οι νεώτεροι γεωλογικοί χάρτες της περιοχής.
Έτσι με τα σημερινά δεδομένα οι πεδιάδες της Ζαχάρως, της Αγουλινίτσας και του Επιταλίου, του Πύργου, της Μουριάς και της Μυρτιάς, μεγάλο κομμάτι της περιοχής των Σαβαλίων, της Γαστούνης και των Λεχαινών δημιουργήθηκαν από τις προσχώσεις των ποταμών κυρίως κατά την κλασική εποχή.
Τότε η περιοχή γνώρισε την μεγαλύτερη πληθυσμιακή ανάπτυξη και οικονομική ευημερία στην ιστορία της.
Την ίδια εποχή υπέστη η περιοχή την πρώτη οικολογική καταστροφή εξαιτίας του υπερπληθυσμού και της υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων και του φυσικού πλούτου.
Οι Ολυμπιακοί αγώνες ήταν ο καθοριστικός παράγοντας αυτής της μεταβολής. Αυτοί ήταν η βαριά βιομηχανία της εποχής, και πρόσφερε για πολλά, συνεχή χρόνια, την απαιτούμενη πηγή εισαγόμενου πλούτου, που εκείνα τα χρόνια ήταν δυσεύρετος.
Τα Ομηρικά χρόνια ή την Ηρωική εποχή όπως την αποκαλούσαν οι αρχαίοι θα μπορούσαμε να περιγράψουμε την ακτογραμμή της Ηλείας ως εξής. Ερχόμενος κανείς από την Μεσσηνία έμπαινε στη Τριφυλία, εκεί συναντούσε τις εξής παραλιακές πόλεις.
Την Αυλώνα, την Τριφυλιακή Πύλο (Πύλος = πέρασμα) κάπου κοντά στη σημερινή Ζαχάρω, Το Σάμιον ή Αρήνη με ισχυρό κάστρο και ακρόπολη, και το Επιτάλιον που ήταν τότε παραθαλάσσιο.
Μετά στην περιοχή της κοίλης Ήλιδος συναντούσε τα Λέτρινα που πρέπει να βρισκόταν στον σημερινό Άγιο Γεώργιο ή Πράσινο. Οι σημερινοί λόφοι των Βυτιναίικων, του Κορακοχωρίου και της Σκαφιδιάς ήταν νησίδες ή έμοιαζαν με νησιά, γιατί βρισκόταν στο δέλτα του ποταμού Αλφειού.
Οι νησίδες ονομάζονταν ιχθείς επειδή ακριβώς έμοιαζαν με ψάρια. Εδώ βρίσκονταν οι σημαντικές πόλεις Δυσπόντιον (δύς + πόντος) κάπου κοντά στον Άγιο Ανδρέα και Φεία κοντά στη Σκαφιδιά. Στην Σκαφιδιά υπήρχε βαθύς κόλπος, φυσικό λιμάνι, εξ ου και το όνομα, που άκμασε ως τα ύστερα Ρωμαϊκά χρόνια.
Ο ποταμός Αλφειός τα πρώιμα μυθολογικά χρόνια, έκβαλε στον βαθύ κόλπο της Σκαφιδιάς που ήταν και το φυσικό λιμάνι της Ολυμπίας, καθώς εμποδιζόταν από τα ισχυρά νότια κύματα να εκβάλει στην κοντινή θάλασσα, που εκβάλει σήμερα. Μετά, με τις προσχώσεις άλλαξε πολλές φορές εκβολές, άλλοτε στο Καβούρι, στο Καταράχι, στη Σπιάνζα, ως τη σημερινή του μορφή. Και ως αναφέρουν οι ιστορικοί ήταν σε μεγάλο του μέρος πλωτός(αλφάδι = ίσιος). Άλλη μία απόδειξη αυτών είναι ο μύθος του Αλφειού και της Αλφειαίας Αρτέμιδος, που ναός της, βρίσκονταν στα Λέτρινα.
Προς βορρά συνεχίζοντας κανείς στην περιοχή της ηπειρωτικής Κοίλης Ήλιδας, απέναντι από την Φεία θα πρέπει να υπήρξε η Ηλιακή Πύλος (στενό, πέρασμα) στο σημερινό Άγιο Ηλία ή Μυρτιά. Μετά κυριότερη πόλη ήταν το Έπειον κάπου κοντά στο Αλποχώρι, από όπου πήραν και το ονομά τους οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής.
Στην Άνω Ήλιδα εκτεινόταν ο κόλπος του Χελωνώντα όπου στο βάθος ήταν η οχυρωμένη πόλις Ήλις, που έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο στην αρχαιότητα που όλοι ξέρουμε. Και στο βόρειο μέρος του, βρισκόταν η πόλη Υρμίνα. Η περιοχή του κάστρου και της Κυλλήνης αρχικά ήταν νησί μετά έγινε χερσόνησος που ενώνονταν με τη υπόλοιπη στεριά με στενή λωρίδα ξηράς. Και επειδή έμοιαζε με χελώνα ονομάστηκε Χελωνώντα. Άλλη σημαντική πόλη ήταν εδώ η Κυλλήνη με φυσικό λιμάνι. Τότε, άλλοτε ο ποταμός Πηνειός έκβαλε στο κόλπο των Λεχαινών, και άλλοτε όπως σήμερα στο κόλπο της Γαστούνης. Συνέχεια ήταν το Βουπράσιο, κοντά στη σημερινή Βάρδα και το ακρωτήριο Άραξος ήταν το τελευταίο σύνορο της Ηλείας της αρχαιότητας προς βορρά.
Τα πρώιμα μυθολογικά χρόνια, σε κάποιο μεγάλο σεισμό ή κατά την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, (κατακλυσμός Δευκαλίωνα) μεγάλα κομμάτια της Ήλιδος καθίζησαν και άλλα βυθίστηκαν στην θάλασσα. Το Δυσπόντιο (δύς+πόντος) πιθανόν τότε είχε την δεύτερη τύχη. Τότε επίσης δημιουργήθηκαν οι Γούβες. Οι περιοχές που οι αρχαίοι στην αττικήν αποκαλούσαν ‘Κοίλη Ήλις‘. Ήταν δε τουλάχιστον δύο, η του Βουνάργου (ρήγμα Βουνάργου) και η του Γούμερου (γούβα + μέρος) πολύ μικρότερη. Η πρώτη περιοχή ακόμη αποκαλείται έτσι και σήμερα, εκεί επίσης μία πόλις δεν καταστράφηκε και ονομάστηκε Ορθία. Στην ίδια περιοχή που σήμερα καλείται Φρασινιά (Φυσκόα) και κοντά στο Κουζούλι κατασκεύαστηκε το πρώτο τεχνικό φράγμα από τον Ηρακλή για να καθαρίσει τους σταύλους του Αυγεία, που πιθανόν βρίσκονταν στο Βούναργο (βούς + αγρός), όπως αντίστοιχα έγινε με τον Πηνειό στο Βουπράσιο (βούς + πράττω) Στη πρώτη περίπτωση σχηματίστηκε λίμνη που ο Παυσανίας αναφέρει ως Αέναον, και ήταν πολύ κοντά (1 Κm) από τα Λέτρινα.
Από την αρχαιότητα, η Ηλεία ήταν μια εύφορη χώρα, με πολλές βροχές, πολύ περισσότερες από σήμερα, και με μεγάλη έλλειψη οικοδομικών πετρωμάτων, για την οικοδόμηση ισχυρών (κάστρων) πόλεων. Έτσι οικίστηκε κυρίως σε χωριά (όπως και σήμερα), με κύριο οικοδομικό υλικό τις ωμές πλίθες (γλίνα + άχυρα). Αυτός είναι και ο λόγος που δύσκολα εντοπίζονται ίχνη τους. Ενώ στα γύρω βουνά, όπου υπήρχαν πετρώδη εδάφη δημιουργήθηκαν πόλεις με ισχυρά τείχη.
Μια τόσο μεγάλη σε έκταση, και πλούσια περιοχή ,οι κάτοικοι της ήταν πολύ δύσκολο να την υπερασπισθούν σε περιπτώσεις επιδρομών ή πολέμων, χωρίς τις ισχυρές πόλεις κάστρα. Γι αυτό από τα πολύ πρώιμα χρόνια της ιστορίας της, οι κάτοικοι της, επινόησαν, “Τα άυλα τείχη“,τους Ολυμπιακούς αγώνες, Ένα θεσμό που κράτησαν σχεδόν ασταμάτητα, για πάνω από 1300 χρόνια. Αυτός ο θεσμός, ήταν τα πιο ισχυρά άυλα τείχη, που ποτέ ο άνθρωπος επινόησε στην ιστορία του. Κατόρθωσαν έτσι αρχικά, χωρίς να το θέλουν, να ομογενοποιήσουν τα τότε Ελληνικά φύλλα, και να τους κάνουν να αισθάνονται όλοι Έλληνες. Να καθιερώσουν τους αγώνες τους, παγκοσμίως σεβαστούς. Να τους καταστήσουν ώς βάση χρονολόγησης ή αναφοράς των σπουδαίων γεγονότων. Να εξασφαλίσουν με την εκεχειρία, για τη χώρα τους, ιερότητα, ασυλία και πολεμική ουδετερότητα, και να την κρατήσουν σχετικά μακριά από πολεμικές συρράξεις, κάτι που συντάραζε ανελλιπώς, με ολέθρια συχνά αποτελέσματα τα διάφορα ελληνικά φύλλα και πόλεις. Να καταστήσουν αυτό το θέαμα (must) σκοπό ζωής, του αρχαίου κόσμου.
Το αρνητικό τους ήταν ότι, σαν ουδέτερη χώρα, ήταν εύκολος και ασφαλής τόπος μετεγκατάστασης κάθε λογής ατόμων, που μεμονωμένα εκδιώχθηκαν, εξορίστηκαν, κυνηγήθηκαν ή σαν φονιάδες κρύφτηκαν από τις πατρίδες τους. Από τους πρώτους που ήλθαν στη Ηλεία και εγκαταστάθηκαν ήταν οι Λύδες, Πελοπίδες, κατόρθωσαν αυτοί δε με πονηράδες να κυριαρχήσουν σε ολόκληρη τη χερσόνησο , να αλλάξουν ακόμη και το όνομα ολόκληρης της χερσονήσου, που ως τότε ονομαζόταν Πελασγία ή Απια, σε Πελοπόννησο.
Η παράδoση αναφέρει πως ο Ιδαίος Ηρακλής με τους Κουρήτες ή Κρήτες Δακτύλους ήταν αυτοί που πρώτοι έφεραν από την Κρήτη την λατρεία του Δία, που τον ταύτισαν με τον χθόνιο θεό Αζάνα ή Ζάνα (Ζ=κεραυνός+άνας=βασιλιάς) και ίσως και τους αγώνες, από την πατρίδα τους, που εκείνη την εποχή, είχε αναπτύξει σπουδαίο πολιτισμό (ταυρομαχίες).
Με την παρακμή της κλασικής εποχής, η Ηλεία αποτέλεσε την εξέδρα αποβίβασης στη Βαλκανική, των κάθε λογής δια της θαλάσσης Δυτικών κατακτητών. Τις περισσότερες δε φορές αυτοί οι κατακτητές ήταν προσκαλεσμένοι των ίδιων των Ελλήνων για την διευθέτηση των μεταξύ τους εμφύλιων συρράξεων. Έτσι οι Ηλείοι Ελλανοδίκες ήταν οι πρώτοι των ξένων (μη Ρωμαίων) που απέκτησαν, την ιδιότητα και τα δικαιώματα του Ρωμαίου πολίτη, και από αυτούς μετά όλοι οι Έλληνες, πράγμα που ακόμη και σήμερα, αποκαλούμε, εαυτούς Ρωμιούς.
Ενώ οι Βυζαντινοί στο όνομα του χριστιανισμού κατέλυσαν το μακροβιότερο πολιτισμικό θεσμό της αρχαιότητας, τους Ολυμπιακούς αγώνες, και οδήγησαν τη χώρα σε ερήμωση.
Μετά οι Φράγκοι κατακτητές εγκατέστησαν στην εύφορη περιοχή της Ηλείας, την πρωτεύουσα της Πελοποννήσου, στην Ανδραβίδα.
Ακόμη και οι Τούρκοι ήλθαν στην Πελοπόννησο προσκαλεσμένοι των αδελφών Κατακουζηνών όταν αλληλοσπαραζόταν, ο ένας από την Πάτρα και ο άλλος από το Μυστρά.
Δυστυχώς η ίδια κατάσταση (διχόνοια-εμφύλιοι) συνεχίστηκε και κατά και μετά την απελευθέρωση του “21” από τους Τούρκους, και ως τις μέρες μας που γέμισαν οι χαράδρες μας στη Κάπελη με νεκρά κουφάρια, στον τελευταίο εμφύλιο πόλεμο.
‘Όσον αφορά την φυλετική καταγωγή των κατοίκων γνωρίζουμε από την αρχαιότητα, ότι οι Ηλείοι ήταν αρχικά αυτόχθονες, που διαιρούνταν σε 12 φυλές και τρία κρατίδια. Δεν αναμίχθηκαν με τους Δωριείς, απεναντίας ήταν ομόφυλοι με τους Αιτωλούς και τους Θεσσαλούς.
Στο διάβα των αιώνων, ο κάθε νέος κατακτητής στη Ηλεία εύρισκε εύκολη, και άφθονη πηγή σκλάβων ή δούλων και ακόμη αύθονο έμψυχο υλικό για τις τάξεις του στρατού του. Όταν μετά μπορούσε να εδραιωθεί στη περιοχή και ανακαλύπτοντας την γονιμότητα του εδάφους της, (και σε περιπτώσεις που τα εργατικά χέρια δεν επαρκούσαν), μετακινούσε στη περιοχή για τις αγροτικές δουλειές, χέρια από άλλες περιοχές της επικράτειας του. Έτσι στη περιοχή κατά καιρούς μετακινήθηκαν από τους εκάστοτε κατακτητές Ίωνες, Κρήτες, Μακεδόνες, Αιγύπτιοι – γύφτοι (που ποτέ δεν αφομοιώθηκαν από τους ντόπιους), Σλάβοι, Γάλοι, Σέρβοι, Αλβανοί, και άλλοι πληθυσμοί σε μικρότερους αριθμούς. Τα τελευταία δε, χρόνια οι Πακιστανοί.
Από την κλασική εποχή, όταν στα παράλια της άρχισαν, να σχηματίζονται τα παραθαλάσσια έλη και λόγω του θερμού και πολύ υγρού κλίματος, πολλές φορές στην ιστορία,ο πληθυσμός αποδεκατίστηκε, από ελονοσία και άλλες διάφορες επιδημίες. Εκάστοτε συνέβαινε αυτό οι Αρκάδες ως γείτονες αποτελούσαν την μόνιμη, ανεξάντλητη πηγή νέων εποίκων. Αυτοί συνήθιζαν από πολύ παλιά, ως κτηνοτρόφοι να μετακινούν τα κοπάδια τους βαρείς χειμώνες στα πεδινά και το καλοκαίρι να επιστρέφουν στα ορεινά. Όταν δε οι ασθένειες βρίσκονταν σε ύφεση δεν δίσταζαν να εγκατασταθούν μόνιμα στα χειμαδιά τους. Σήμερα η μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων της Ηλείας έχει Αρκαδικές ρίζες ή καταγωγή.
Επίσης λέγεται ένα φυλετικό ιδίωμα, των κατοίκων της Δυτικής Πελοποννήσου, είναι αυτό που έδωσε το σύγχρονο όνομα της Ελλάδος, στις Λατινογενείς γλώσσες Greece, Grecia, Grece, Greceland κλπ. Που προέρχεται από παράφραση της λατινικής λέξης grasso (λιπώδης, γλειώδης). Και αυτό διότι οι κάτοικοι της, έχουν στις διατροφικές τους συνήθειες, να καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες λαδερών φαγητών, έχουν δε το χαρακτηριστικό ιδίωμα συχνά να στάζει το λάδι στα σαγόνια τους και από εκεί στα ρούχα τους. Σαν αγροτικός – φτωχός πληθυσμός στους ξένους έδιναν την εντύπωση πώς ήταν ο λαός που πάντα φορούσε βρώμικα – λαδωμένα ρούχα.
Υπάρχει και η άλλη εκδοχή, η χρήση της παραπάνω λέξης να χρησιμοποιήθηκε και με την μεταφορική της σημασία, καθότι σαν Έλληνες έχουμε το άλλο χαρακτηριστικό ιδίωμα, να χρησιμοποιούμε “το λάδωμα” το (μέσον) κατα κόρον, για την πραγματοποίηση των προσωπικών μας συμφερόντων. Πράγμα που σήμερα έχει γίνει σχεδόν καθεστώς σε ολόκληρητη χώρα.
Οι ιστορικοί μπορεί να αμφισβητούν την παραπάνω εκδοχή. Αλλά δεν μπορούν να αφισβητήσουν τη πιθανότητα, ότι οι Δυτικοί, χρησιμοποίησαν αυτό το όνομα στη γλώσσα τους, γιατί ταίριαξε στο να χαρακτηρίσουν τη χώρα μας και τους κατοίκους της.
Επίσης οι γείτονες Επτανήσιοι αποκαλούσαν υποτιμιτικά τους Πελοποννήσιους, Μουργιάδες, Μωργιάδες και Μωριάδες από τη βενετσιάνικη λέξη mourga που σημαίνει βρώμικο λάδι. Τότε επικράτησε για ολόκληρη την Πελοπόννησο το όνομα, Μωργιάς και στους λόγιους Μωριάς και Μορέας.
Ακόμη και οι Αμερικανοί τον 19 αιώνα, αποκαλούσαν τους μετανάστες από την Μεσόγειο και την Ελλάδα greaser για τον ίδιο λόγο. Στην Ηλεία επίσης υπάρχει χωριό με το όνομα Γκραίκα.
Από την αρχαιότητα οι Ηλείοι ζώντας στη κατεξοχήν χώρα της γονιμότητας και της ευκαρπίας, λάτρεψαν περισσότερο από κάθε άλλο λαό, τους θεούς της ζωής και του θανάτου, τον Ποσειδώνα, την Αθηνά,την θεά του έρωτα Αφροδίτη, τον Άιδη, τον Διόνυσο και τον Έρμή και βέβαια τον πατέρα των θεών Ολύμπιο Δία. Συνέδεσαν δε τον θεό της ζωής και του θανάτου Άδη, με τη γυναίκα και το γυναικείο όργανο γονιμότητας, Άιδης – αιδοίο. Αντίστοιχη λατρεία υπήρχε με τον φαλλό στους Δελφούς. Κατά δε την λατρεία του Διονύσου, που πρωτοτιμήθηκε στην Ηλεία, χόρευαν άσεμνους σεξουαλικούς χορούς. Υπήρχε δε σε περιοχή που αναφέρεται ως Βαδύ ή ηδύ (ηδονή) ναός αφιερωμένος στη μητέρα Αθηνά όπου γιορταζόταν σύμφωνα με το μύθο η σεξουαλική ηδονή και απόλαυση. Αυτή η περιοχή μπορεί να εντοπισθεί στο σημερινό ποταμό Βόλα (απο το γαλλικό voila), γιατί η κοιλάδα και η μορφολογία του εδάφους πολύ ομοιάζει με το γυναικείο σεξουαλικό όργανο. Επίσης μπορεί να πίστευαν πως και τα νερά αυτού του ποταμού είχαν αφροδισιακές, ή ιδιότητες γονιμότητας.
Το ότι η χώρα της Ηλείας, αποτέλεσε από την αρχαιότητα γόνιμη καλλιεργήσιμη γεωργική περιοχή, μια άλλη απόδειξη είναι ότι στο διάβα των αιώνων εξελίχθηκε εδώ μια εντόπια ξεχωριστή ράτσα αλόγων που καλείται “
Αλογο Ανδραβίδας”, που είναι τα πιο κατάλληλα ζώα, για τις γεωργικές ανάγκες που επικρατούν στη περιοχή, καθώς επίσης ήταν πολύ καλά για τις Ολυμπιακές ιπποδρομίες. Φυλή που σήμερα βρίσκεται στο κόκκινο από την βιομηχανοποίηση της γεωργίας.
Η σημερινή παγκόσμια κλιματική αλλαγή, με τις ολέθριες πρόσφατες δασικές πυρκαγιές, η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και πλούτου, η αλόγιστη χρήση χημικών λιπασμάτων, η βιομηχανοποίηση της γεωργίας, η αδιαφορία των κατοίκων της για το περιβάλλον οδηγούν ταχέως τη χώρα της Ηλείας σε μια νέα οικολογική καταστροφή με ανυπολόγιστες συνέπειες για τις επόμενες γενεές. Υπάρχει φόβος επόμενη ερημοποίηση της Ηλείας να μην είναι αποτέλεσμα εξωγενών παραγόντων αλλά των ίδιων των κατοίκων της.
Λέγετε επίσης, ότι όσοι δεν γνωρίζουν την ιστορία τους, είναι υποχρεωμένοι να την επαναλάβουν, ας μην είμαστε εμείς αυτοί.
Δημήτρης Κακούρης
