Ήταν φυσικό οι άνθρωποι μιας πολύ πρώιμης εποχής να δουν το σύμπαν με τη μορφή μιας γενναιόδωρης Μητέρας, που από τη μήτρα της αναδύεται η Ζωή και στη μήτρα της επιστρέφει μετά το θάνατο, για να γεννηθεί ξανά. Γι’ αυτό και λάτρευαν ως υπέρτατη θεϊκή δύναμη τη Μεγάλη Μητέρα θεά, σύμβολο της συγκροτημένης και κυκλικής παγκόσμιας τάξης. Είναι πολύ πιθανό το “χρυσό γένος” του Ησιόδου, το οποίο καλλιεργούσε τη γη με ειρηνικά μέσα, ώσπου ένα κατώτερο γένος εισήγαγε το θεό του πολέμου, να απηχεί μνήμες εκείνων των κοινωνιών που στηρίζονταν σ’ ένα “πρότυπο συντροφικότητας” και το οποίο προηγήθηκε του σημερινού “προτύπου κυριαρχίας”.
Σ’ ένα τέτοιο πρότυπο συντροφικότητας φαίνεται να βασιζόταν η κοινωνική οργάνωση της Μινωικής Κρήτης και σ’ αυτό συνηγορούν όλες σχεδόν οι ενδείξεις που έχουμε στη διάθεσή μας. Σημαντική κοινωνική, οικονομική, πολιτική και θρησκευτική εξουσία κατείχαν οι γυναίκες στη μινωική κοινωνία, εξουσία που ισοδυναμούσε, σύμφωνα με τις ενδείξεις, με την ευθύνη της μητρότητας και την αγάπη κυρίως παρά με την υποταγή, την καταπίεση και το φόβο.
Στο νησί της Κρήτης, όπου η θεά είχε την υπεροχή, ο πλούτος καταμερίζεται μάλλον δίκαια και χρησιμεύει πρωταρχικά για αρμονική ζωή που το σύνολό της διαποτίζεται από μια διάπυρη πίστη στη θεά Φύση, πηγή κάθε δημιουργίας και αρμονίας. Μεγάλα δημόσια έργα πληρώνονται από τα βασιλικά ταμεία, δείγμα ότι τα κυβερνητικά έσοδα από τον αυξανόμενο πλούτο του νησιού χρησιμοποιούνταν με σύνεση για να βελτιώνουν τις συνθήκες ζωής. Τα ίδια τα ανάκτορα, χαρακτηριστικά για τον αισθητικό μάλλον παρά για τον μνημειακό τους τόνο, με στοιχεία που εξυψώνουν τη ζωή και με υψηλό βαθμό εκλέπτυνσης και άνεσης, εκφράζουν το γυναικείο πνεύμα της κρητικής αρχιτεκτονικής. Η ψυχαγωγία συνυφαίνεται συχνά με τη λατρεία της θεάς. Δημόσιες τελετές, θρησκευτικές κυρίως, συνοδεύονται από πομπές, συμπόσια και ακροβατικά παιγνίδια, τα ταυροκαθάψια. Η συντροφικότητα ανδρών και γυναικών, που φαίνεται πως χαρακτήριζε τη μινωική κοινωνία, δεν εικονογραφείται πουθενά τόσο ζωντανά όσο σ’ αυτά τα ιερά παιχνίδια με τους ταύρους, όπου νεαρές γυναίκες και άνδρες συναγωνίζονταν και εμπιστεύονταν τη ζωή τους ο ένας στον άλλο, συνδυάζοντας παράλληλα την ατομική ευχαρίστηση και την επίκληση στη θεά να φέρει ευημερία σ’ ολόκληρη την κοινωνία.
Στη μινωική Κρήτη δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στο κοσμικό και το ιερό στοιχείο. Όλες οι τέχνες, στην πραγματικότητα η Ζωή στο σύνολό της, ήταν στενά δεμένες με μια διάχυτη και πανταχού παρούσα θρησκεία. Μια πλούσια σειρά συμβόλων, που προέρχονται από τη φύση, συνδέονται με τη λατρεία της θεάς και μαρτυρούν δέος και θαυμασμό απέναντι στην ομορφιά και το μυστήριο της Ζωής. Σχέδια γεωμετρικά, κυματιστές γραμμές -σύμβολα του νερού που κυλάει- κεφάλια ταύρων, ο διπλούς πέλεκυς, οι πεταλούδες και τα φίδια, όλα αποτελούν μέρος της Επιφάνειας της θεάς, σύμβολα της μεταμόρφωσης και των ανανεωτικών της δυνάμεων.
Αν δεχτούμε ότι η τέχνη, κύρια η θρησκευτική, αντανακλά την ιδιαίτερη μορφή του πολιτισμού και της κοινωνικής οργάνωσης, τότε η επικεντρωμένη στη θεά τέχνη φαίνεται πως καθρεπτίζει μια κοινωνία όπου οι γυναίκες έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο, που άντρες και γυναίκες χωρίς σχέσεις ανωτερότητας ή κατωτερότητας, εργάζονταν μαζί, ισότιμα, για το κοινό συμφέρον. Οι πολυάριθμες παραστάσεις της θεάς εκφράζουν μια άποψη του κόσμου σύμφωνα με την οποία οι Δυνάμεις που κυβερνούν το Σύμπαν δεν απαιτούν υπακοή, δεν τιμωρούν και δεν καταστρέφουν, αλλά προσφέρουν.
Αν εντυπωσιακά απουσιάζουν εικόνες ανδρικής κυριαρχίας ή πολέμου, δεν είναι παράλογο να συμπεράνουμε ότι τέτοιες εικόνες δεν είχαν τις αντίστοιχές τους στην καθημερινή ζωή, γιατί η εξουσία εδώ δεν ισοδυναμούσε με την κατάκτηση και την καταπίεση. Και αν η κεντρική θρησκευτική εικόνα ήταν μια θεά που έδινε Ζωή, δεν είναι, επίσης, παράλογο να συμπεράνουμε ότι η ζωή και η αγάπη της ζωής δέσποζαν στην κοινωνία και στην τέχνη περισσότερο από το θάνατο και το φόβο του θανάτου και ότι πρωταρχικός σκοπός αυτής της κοινωνίας ήταν η εξασφάλιση των υλικών και πνευματικών μέσων για μια ικανοποιητική ζωή. Εξάλλου, η απουσία εξιδανίκευσης της αρσενικής βίας και της καταστροφικής δύναμης από την κρητική τέχνη συμβαδίζει με το γεγονός ότι ήταν μια κοινωνία που “η ειρήνη διήρκεσε 1500 χρόνια, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, σε μια εποχή διαρκών πολέμων”. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το να συσχετίσει κανείς τη δομή μιας κοινωνίας, αν δηλαδή είναι ειρηνική ή φιλοπόλεμη, ενδιαφέρεται ή όχι για την κοινωνική δικαιοσύνη, με τη θέση που κατέχει η γυναίκα μέσα σ’ αυτήν την κοινωνία.
Σήμερα ειδικά, που η Φύση μοιάζει να επαναστατεί ενάντια στις αλόγιστες και καταστροφικές χρήσεις της τεχνολογίας, τώρα που “η αγάπη της ειρήνης, ο τρόμος της τυραννίας και ο σεβασμός του νόμου” μπορεί να μας χρειαστούν για την επιβίωσή μας, οι διαφορές ανάμεσα στο πνεύμα της Κρήτης και των γειτόνων της έχουν κάτι περισσότερο από ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Στις κρητικές πόλεις, που δεν είχαν στρατιωτικά οχυρά, στις “απροστάτευτες” επαύλεις και στην απουσία κάθε ένδειξης πολέμου βρίσκουμε την πρώτη επιβεβαίωση από το παρελθόν ότι οι ελπίδες μας για ειρηνική ανθρώπινη συνύπαρξη δεν είναι “ουτοπιστικά όνειρα”. Μπορεί εκείνες οι αρχαιότερες “κοινωνίες συντροφικότητας” να μην ήταν ιδανικές, μια και ήταν φτιαγμένες από ανθρώπινα πλάσματα με αδυναμίες και ατέλειες, όμως δεν ήταν ουτοπικές. Μπορεί οι τεχνολογίες να ήταν “πρωτόγονες” σε σύγκριση με τις σημερινές, όμως είναι η ποιότητα της σκέψης αυτής της πρώιμης εποχής που διαφέρει από τη σημερινή, μιας σκέψης που χαρακτηριζόταν από τη δημιουργική φαντασία, τη διαισθητική και μυστικιστική συνείδηση.
Η πιο αξιοσημείωτη ιδιότητα της “προ-κυριαρχικής” σκέψης ήταν ίσως η αναγνώριση ότι είμαστε ένα με τη Φύση, σκέψη που στην πραγματικότητα προπορευόταν από τη σύγχρονη επιστημονική θεωρία του Τζέϊμς Λάβλοκ περί της “Γαίας” και που προβάλλει ξανά σήμερα ως προϋπόθεση για την οικολογική επιβίωση.
Αξίζει ακόμη να σημειωθεί πως “ένα από τα καλύτερα ίσως φυλαγμένα ιστορικά μυστικά” είναι πως σχεδόν όλες οι βασικές τεχνολογίες που πάνω τους οικοδομήθηκε ο μεταγενέστερος πολιτισμός είναι κληρονομιά που μας άφησαν οι “κοινωνίες συντροφικότητας”. Ενδείξεις υπάρχουν σε όλες τις μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους ότι ο συσχετισμός της θηλυκότητας με τη δικαιοσύνη, τη σοφία και την εξυπνάδα χρονολογείται από πολύ αρχαίους καιρούς. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε πιο εξελιγμένη τη σκέψη εκείνων των κοινωνιών που χρησιμοποιούσαν τις τεχνολογικές προόδους όχι για καταστροφικούς σκοπούς αλλά για να κάνουν τη Ζωή πιο ευχάριστη, από τις σημερινές, που ξοδεύουν τεράστια ποσά για πιο εφευρετικούς τρόπους θανάτου.
Όμως η Μεγάλη θεά, που η λατρεία της αποτέλεσε τον ιδεολογικό πυρήνα μιας ειρηνικότερης και πιο ισότιμης κοινωνίας, δεν έχει απόλυτα χαθεί, εξακολουθεί να είναι πάντα μια υπολογίσιμη δύναμη. Η προσήλωση, για ολόκληρες χιλιετίες, στη λατρεία της σπλαχνικής και γεμάτης έλεος Μητέρας, της Παναγίας, η ανθρώπινη λαχτάρα για μια κοινωνία ειρηνική και δίκαιη και η έλξη που ασκεί στους ανθρώπους, τους διψασμένους για ειρήνη και απελευθέρωση από την καταπίεση μια τέτοια κοινωνία, αποδεικνύει ότι ένα τέτοιο σύστημα μπορεί και πρέπει να ανακτήσει τη δύναμή του. Τώρα που η πολιτισμική μας εξέλιξη έχει ανάγκη από μια μεγάλη αλλαγή «η αναζήτηση της μυστικής σοφίας μιας πρωϊμότερης εποχής είναι η αναζήτηση εκείνου του είδους της πνευματικότητας που χαρακτηρίζει μια κοινωνία συντροφικότητας», όπου το γυναικείο ήθος της αγάπης και του καθήκοντος αποτελεί το κύριο πρότυπο για σκέψη και δράση.
Αθανασία Ψαρουλάκη
Φιλόλογος
