Επανάσταση στις γνώσεις μας για τον αρχαίο Πειραιά έφερε η αρχαιολογική έρευνα την περασμένη δεκαετία ή καλύτερα δεκαπενταετία, σύμφωνα με τον επίτιμο έφορο Αρχαιοτήτων Γ. Σταϊνχάουερ. «Η ανασκαφή μιας σειράς μεγάλων οικοπέδων, όπως του Δικαστικού Μεγάρου, της Βιομηχανικής Σχολής, της Ραλλείου Σχολής και του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου, έδωσαν νέα στοιχεία για τη μορφή και τη λειτουργία της ιπποδάμειας πόλης, αλλά και για τις διαστάσεις του εμπορικού λιμένα στην αρχαιότητα».
«Ο Μεγάλος Λιμήν ή Κάνθαρος, όπως μάλλον από το σχήμα του ονομαζόταν, είναι το ωραιότερο και μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου. Την είσοδό του σημάδευαν από μακριά οι δύο φάροι που σώζονται και σήμερα, ο ένας βόρεια στο Εργοστάσιο Λιπασμάτων, ο άλλος νότια, στη Ναυτική Διοίκηση Αιγαίου», υποστηρίζει ο κ. Σταϊνχάουερ, που υπήρξε για χρόνια υπεύθυνος της τοπικής Εφορείας (Β’ ΕΠΚΑ). Το λιμάνι ήταν μικρότερο από το σημερινό και η εμπορική ζώνη του, «το Εμπόριον», καταλάμβανε την παραλιακή ζώνη της σημερινής ακτής Μιαούλη από την πλατεία Καραϊσκάκη έως το Τελωνείο και σε βάθος 2 τετραγώνων έως περίπου την οδό Νοταρά (1,5 τετρ. χλμ.). Η γνώση αυτή προέκυψε από δύο νέα ευρήματα, τα δύο ορόσημα αγκυροβολίου των πορθμείων («όρος όρμου πορθμείων») που βρέθηκαν αντίστοιχα στο βόρειο (στην πλατεία Καραϊσκάκη) και στο νότιο (στο Τελωνείο) άκρο της παραλίας.
Και δεν είναι μόνο αυτά που μας αναγκάζουν να αναθεωρήσουμε την εικόνα που έχουμε για όλους τους παραλιακούς και μη δήμους από τον Πειραιά μέχρι το Σούνιο, το Πόρτο Ράφτη, τη Λούτσα, το Μενίδι, το Μαρούσι και το Χαλάνδρι, όπου η Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων έσκαβε από το 1994 ώς τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 με στρατιές συμβασιούχων αρχαιολόγων για τα μεγάλα δημόσια έργα (Αττική Οδός, Αεροδρόμιο, Κωπηλατοδρόμιο, Ιππικό Κέντρο, ΟΑΚΑ) και χιλιάδες ιδιωτικά. Μόνο η παρακολούθηση για περίπου 10.000 οικοδομικές άδειες που δίνονται ετησίως στην Αττική έφτανε και περίσσευε για να μετρήσουν τα όρια της αντοχής τους, όπως σημειώνει ο κ. Σταϊνχάουερ στον τόμο «Από τα Μεσόγεια στον Αργοσαρωνικό», που μόλις κυκλοφόρησε με την επιμέλεια της πρώην γεν. διευθύντριας Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ Βιβής Βασιλοπούλου και της Στέλλας Κατσαρού-Τζεβελέκη από τον Δήμο Μαρκοπούλου Μεσογαίας.
Η αρχαιολογική έρευνα της δεκαετίας αυτής αποδεικνύεται «ευρύστερνη, όπως και η γαία», μας είπε η κ. Βασιλοπούλου παραδίδοντάς μας τον φρεσκοτυπωμένο τόμο των 600 τόσων σελίδων που μας κάνει σοφότερους και για την οικιστική εικόνα που είχε η Αθήνα στην κλασική εποχή. Από τις Αχαρνές, που ήταν ένας από τους μεγαλύτερους δήμους, έως το Χαλάνδρι υπήρχαν τεράστιες εκτάσεις χωρίς καμία δόμηση. Η δύναμη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ήταν η ενδοχώρα της, όπου οι κάτοικοι μπορούσαν να καλλιεργήσουν τη γη τους. Ακριβώς το αντίθετο απ’ ό,τι συμβαίνει σήμερα, όπου σπέρνουμε αντί για μαρούλια όλο και νέα σπίτια.
Η συστηματική έρευνα της Αττικής απέδειξε πως η αρχαιότερη εγκατάσταση ανθρώπων στα Μεσόγεια έγινε στην Παλλήνη κατά την αρχαιότερη και μέση νεολιθική περίοδο. Ακολουθούν οι πρωτοελλαδικές εγκαταστάσεις που έχουν εντοπισθεί στο ολυμπιακό κωπηλατοδρόμιο του Μαραθώνα, στο Ζάγανι, στο Κάβο Βασίλη του Πόρου και οι μυκηναϊκές στη Σαλαμίνα, στην Τροιζηνία, στην Παλλήνη κ.α. Στη γεωμετρική εποχή φαίνεται πως πυκνώνουν οι οικισμοί της Αττικής και φτάνουν έως τον Ωρωπό. Την κλασική περίοδο πολλαπλασιάζονται. Η ιδιαίτερη ανάπτυξη αυτής της αγροτικής περιοχής συνέβαλε ιδιαίτερα στην ανάπτυξη της Δημοκρατίας. Οι αγροτικές καλλιέργειες μαζί με τα μεταλλεία του Λαυρίου υπήρξαν το «βιοκαύσιμο» για να ανδρωθεί η περίφημη Αθηναϊκή Δημοκρατία.
Πάντως, οι σύγχρονοι κάτοικοι Χαλανδρίου, Ψυχικού, Φιλοθέης, Βριλησσίων και Αγ. Παρασκευής πρέπει να ξέρουν ότι στην αρχαιότητα σε όλη αυτή την περιοχή εκτεινόταν ένας από τους πιο εύφορους δήμους της Αττικής, η Φλύα. Τα όρια του δήμου αυτού ορίζονται με βάση μια επιγραφή που βρέθηκε το 1870. Ωστόσο, το κέντρο της Φλύας δεν έχει αποκαλυφθεί, παρ’ ότι κάτω από την πόλη του σημερινού Χαλανδρίου διατηρούνται ερείπια που στηρίζουν την εικασία ότι ο κύριος πυρήνας βρισκόταν στην περιοχή Παναγίας Μαρμαριώτισσας (εκκλησάκι χτισμένο πάνω σε ρωμαϊκό ταφικό θάλαμο).
* Σε λίγο ο τόμος θα διατίθεται σε βιβλιοπωλεία και ίσως μέσω των πωλητηρίων του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (ΤΑΠ) *
Αρχαιολογικά ευρήματα που ξεχωρίζουν
Τα ευρήματα που παρουσιάζονται στο βιβλίο είναι αναρίθμητα.
Από τα πιο εντυπωσιακά είναι η μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφη παράσταση της κλοπής των όπλων του Φιλοκτήτη από τον Οδυσσέα και τον Διομήδη, που βρήκαν η Ολγα Κακαβογιάννη και ο Βασίλης Αργυρόπουλος στην Κρήνη, δίπλα στον αρχαίο ναό στη Μερέντα, τα ωραία επιτύμβια γλυπτά που βρήκε η Κωνσταντίνα Καζά-Παπαγεωργίου σε ταφικό περίβολο στο Ελληνικό (στο αμαξοστάσιο του τραμ) και ένα πήλινο ανάγλυφο μηλιακού τύπου, που απεικονίζει τον φόνο του Νέσσου από τον Ηρακλή κατά την αρπαγή της Διηάνειρας, που βρήκε η Μαρία Γιαννοπούλου σε τάφο στην αρχαία Τροιζήνα.
Τα κείμενα υπογράφουν πολλοί αρχαιολόγοι, μεταξύ των οποίων η αείμνηστη Μαίρη Οικονομάκου, η Κορνηλία Αξιώτη, ο Δ. Σκιλάρντι κ.ά.
Της Ν. ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ – ΡΑΣΣΙΑ
