Η αρχαία Ελλάδα πέρασε στην Ιστορία ως η πατρίδα της φιλοσοφίας και του στοχασμού, των τεχνών και των γραμμάτων, αν και το πνεύμα ήταν κατά γενική ομολογία μια εξόχως ανδρική υπόθεση. Παρά τη διαδεδομένη ωστόσο πεποίθηση, ανασύρονται αρκετά ονόματα γυναικών φυσικών φιλοσόφων που άφησαν το δικό τους χνάρι σε κείνες τις πρώιμες εποχές.
Καμιά τους ωστόσο δεν ήταν γνωστότερη από τη Θεανώ, που ήταν και σύζυγος του μεγάλου Πυθαγόρα, αν και δεν περιορίστηκε στον ρόλο του παραστάτη. Οι ιστορικοί δεν μπορούν βέβαια σήμερα να καταδείξουν επακριβώς τον ρόλο της στις μυστικιστικές και επιστημονικές έρευνες του Πυθαγόρα, αποτελώντας αντικείμενο διαμάχης ο βαθμός της εμπλοκής της στην ίδια την πυθαγόρεια φιλοσοφία. Μόνο που η Θεανώ δεν το χρειάζεται πιθανότατα αυτό, καθώς άφησε δικό της έργο πίσω της και επαινέθηκε από πλήθος μεταγενεστέρων για τη συνεισφορά της στην αρχαιοελληνική επιστήμη. Ως σημαντική μαθηματικός, αστρονόμος και κοσμολόγος του 6ου αιώνα π.Χ. θα περνούσε στα ιστορικά κιτάπια, αποδίδοντάς της ακόμα και την τρισμέγιστη ανακάλυψη της Θεωρίας της Χρυσής Τομής, του «χρυσού αριθμού» φ, που τόσο κεφαλαιώδη ρόλο θα διαδραμάτιζε στην αποκάλυψη των φυσικών νόμων αλλά και τη δημιουργία των ανθρώπινων οικοδομημάτων! Δική της ήταν επίσης και η εξίσου σημαντική θεωρία της Αρμονίας των Αριθμών. Η Θεανώ μαθήτευσε δίπλα στον μεγάλο δάσκαλο και μύστη Πυθαγόρα, όταν εκείνος πέρασε από τη Σάμο στην Κάτω Ιταλία, και γοητεύτηκε από τη μυστηριώδη διδασκαλία του κατά τριάντα χρόνια μεγαλύτερού της σάμιου φιλοσόφου. Το ζευγάρι μετατράπηκε στο βαρύ πυροβολικό του ελληνικού πνεύματος του 6ου αιώνα π.Χ., αν και η Θεανώ συνέχισε τη δράση της και μετά τον θάνατο του συζύγου της. Εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα, εγκαταστάθηκε με τα παιδιά της στη Σάμο και συνέχισε την πυθαγόρεια παράδοση, διαδίδοντας το έργο του στον ελλαδικό χώρο και αναλαμβάνοντας τη διοίκηση των πυθαγόρειων σχολών. Και βέβαια έγραψε πολύ: «Κοσμολογία», «Θεώρημα της Χρυσής Τομής», «Θεωρία των Αριθμών», «Κατασκευή του Σύμπαντος», «Ο Βίος του Πυθαγόρα» (που δεν σώζεται) και το «Περί αρετής», ενσαρκώνοντας τον φιλόσοφο-πανεπιστήμονα της εποχής. Δίδαξε αστρονομία και μαθηματικά, επιμελήθηκε τη διάδοση του πυθαγόρειου έργου και δεν σταμάτησε ποτέ την επιστημονική και διδακτική της δράση, κρατώντας άσβεστο το πνεύμα του συζύγου της. Του πρώτου της συζύγου, καθώς ήταν μια γυναίκα που αγαπούσε τη ζωή. Ξαναπαντρεύτηκε λοιπόν έναν στενό μαθητή του εκλιπόντος Πυθαγόρα, τον Αρισταίο, ο οποίος ήταν αρχηγός πια της πυθαγόρειας κοινότητας. Και είχε έτοιμη μια απάντηση σε όλα, όπως ας πούμε πώς είναι δυνατό να συνυπάρχουν γυναίκα και άνδρας: «Θεανὼ ἡ πυθαγορικὴ φιλόσοφος ἐρωτηθεῖσα πῶς ἂν δύναιτο γυνὴ καὶ ἀνὴρ συμπεριφέρεσθαι ἀλλήλοις εἶπεν· ‘‘ἐὰν μάθωσι τὰς ἀλλήλων ὀργὰς φέρειν”» (διασώζεται στο «Gnomologium Vaticanum», μια ανθολογία αρχαιοελληνικών γνωμικών). Τη Θεανώ τη Θουρία αναφέρουν ο Αθήναιος ο Ναυκρατίτης, ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο νεοπλατωνικός Ιάμβλιχος, αλλά και το εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Σούδας (ή Σουίδας), ως τη διασημότερη γυναίκα αστρονόμο και κοσμολόγο της αρχαιότητας…
Πρώτα χρόνια
Η Θεανώ η Θουρία (ή Κροτωνιάτιδα) γεννιέται περί το 546 π.Χ. στους Θούριους της Κάτω Ιταλίας, την αθηναϊκή αποικία στη Μεγάλη Ελλάδα. Ήταν πιθανότατα κόρη του γιατρού Βροντίνου, όπως βεβαιώνει ο Διογένης ο Λαέρτιος: «Ἦν δὲ τῷ Πυθαγόρᾳ καὶ γυνή, Θεανὼ ὄνομα, Βροντίνου τοῦ Κροτωνιάτου θυγάτηρ: οἱ δέ, γυναῖκα μὲν εἶναι Βροντίνου, μαθήτριαν δὲ Πυθαγόρου». Το Λεξικό της Σούδας μας τα λέει κάπως διαφορετικά: «Θεανώ, Μεταποντίνη ἢ Θουρία, Πυθαγορεία, θυγάτηρ Λεώφρονος, γαμετὴ δὲ Καρύστου ἢ Κρότωνος ἢ Βρωτίνου τοῦ Πυθαγορείου. αὕτη ἔγραψε περὶ Πυθαγόρου, Περὶ ἀρετῆς ῾Ιπποδάμῳ Θουρίῳ, Παραινέσεις γυναικείας καὶ ᾿Αποφθέγματα Πυθαγορείων». Για τα παιδικά της χρόνια δεν είναι και πολλά γνωστά, οι ιστορικοί υποθέτουν πάντως πως ο πατέρας της ήταν προβεβλημένο μέλος της τοπικής κοινότητας. Ακόμα και με μια θρησκευτική ομάδα που λάτρευε τον Όσιρι τον έχουν συνδέσει οι ερευνητές και μας λένε πως ήταν ουσιαστικά η πίστη στη μετενσάρκωση που έφερε κοντά Βροντίνο και Πυθαγόρα. Όπως κι αν ήταν η πραγματικότητα, η Θεανώ πρέπει να ήταν ήδη γνωστή για τις επιστημονικές και φιλοσοφικές της αναζητήσεις όταν αποβιβάστηκε στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας ο Πυθαγόρας περί το 531 π.Χ. Ο φιλόσοφος είχε οργώσει τον κόσμο από τα 18 του, περνώντας από Βαβυλώνα, Αίγυπτο, Σπάρτη και Κρήτη, και τώρα ήταν ώρα για τη Μεγάλη Ελλάδα.
Αυτός ήταν 56 ετών και εκείνη στα 15-16 της, αν και ήταν γεμάτη ενέργεια και πάθος για την επιστήμη. Οι δυο τους γνωρίστηκαν πιθανότατα κατά την ομιλία του φιλοσόφου στις γυναίκες της πόλης, ένα γεγονός που έλαβε χώρα στον Ναό της Ήρας, όπως μας παραδίδεται. Τόσο ο πατέρας όσο και η κόρη έγιναν μαθητές του Πυθαγόρα, μόνο που η Θεανώ θα τον γοήτευε τόσο που σύντομα θα ήταν και ζευγάρι. Μαζί απέκτησαν πέντε παιδιά, δύο αγόρια (Τήλαυγης και Μνήσαρχος) και τρία κορίτσια (Δαμώ, Μύια και Αριγνώτη), και έγιναν το γνωστότερο ζευγάρι της επιστήμης και της φιλοσοφίας του αρχαίου κόσμου. Το σπίτι τους στον Κρότωνα μετατράπηκε σε κέντρο γνώσης, πριν γίνει πραγματική πυθαγόρεια σχολή όπου διδασκόταν φυσική φιλοσοφία, μαθηματικά και μουσική. Ο μυστηριώδης Πυθαγόρας ήταν όπως ξέρουμε και μεγάλος μύστης, κι έτσι πιθανότατα διδάσκονταν και τεχνικές διαλογισμού αλλά και μυστικιστικά διδάγματα αποκλειστικά για τους μυημένους στον πυθαγορισμό. Η Θεανώ δίδασκε αστρονομία και μαθηματικά στον Κρότωνα και άρχισε να γίνεται γνωστή για τις συνεισφορές της στην επιστήμη…
Η μεγάλη αστρονόμος και μαθηματικός
Όπως ξέρουμε, ο πυθαγορισμός γνώρισε μεγάλη απήχηση και διάδοση και δεν ήταν λίγες οι αποικίες που του ζήτησαν να εφαρμόσει τις θεωρίες του περί διακυβέρνησης της πολιτείας. Αρκετές πόλεις παρέδωσαν πράγματι τη διοίκησή τους στις πυθαγόρειες σχολές κι αυτό συνέβη και στον Κρότωνα, την αχαϊκή αποικία της Κάτω Ιταλίας. Μερίδα πολιτών στράφηκε βέβαια κατά των πυθαγορείων διαδίδοντας συκοφαντίες πως ετοιμάζουν τυραννίδα. Πήραν τον λαό με το μέρος τους και επιτέθηκαν στα μέλη, φονεύοντας τους περισσότερους πυθαγορείους της περιοχής. Ο ίδιος ο Πυθαγόρας έλειπε σε ταξίδι, κι έτσι γλίτωσε τη σφαγή. Μόνο που τώρα έπρεπε να φύγει από τον Κρότωνα. Ατιμασμένος, κατέφυγε στο Μεταπόντιο (κάτω από τον Τάραντα), όπου πιθανότατα αυτοκτόνησε, καθώς μας λένε πως κλείστηκε στο Ιερό των Μουσών και παρέμεινε εκεί για 40 ολόκληρες ημέρες χωρίς φαγητό. Η Θεανώ επέστρεψε ωστόσο στην πόλη και συνέχισε να λειτουργεί τη σχολή με τα παιδιά της και όσους μαθητές του συζύγου της είχαν επιβιώσει. Η Δαμώ, ας πούμε, γιατρός αυτή, επιφορτίστηκε με την προστασία των αρχών του πυθαγορισμού, κάνοντας γραπτά τα προφορικά κηρύγματα του πατέρα της. Δαμώ και Θεανώ τσακώθηκαν μάλιστα με τον μεγάλο γιατρό της αρχαιότητας, τον Ευρυφώντα τον Κνίδιο, για την ανάπτυξη του εμβρύου στη μήτρα και οι δύο γυναίκες αποδείχτηκε πως είχαν δίκιο όταν ισχυρίστηκαν πως για να γεννηθεί υγιές το έμβρυο θα πρέπει να παραμείνει σε κυοφορία για τουλάχιστον εφτά μήνες. Είναι ξεκάθαρο σήμερα για τους ιστορικούς πως ήταν η πάγια θέση του πυθαγορισμού για τον ισόποσο ρόλο γυναίκας και άντρα αυτή που επέτρεψε την ανάδειξη των θηλυκών μελών της κοινότητας. Η συμμετοχή των γυναικών στην πυθαγόρεια κοινωνία δεν ήταν εξάλλου απλή πεποίθηση αλλά φυσική αναγκαιότητα.
Η πυθαγόρεια σχολή του Κρότωνα μετατράπηκε σε παράδεισο για την εκπαίδευση της γυναίκας. Πιστεύεται ότι τουλάχιστον 28 γυναίκες μορφώθηκαν εκεί από τον Πυθαγόρα και τη Θεανώ, στην περιβόητη σχολή τους που είχε 300 μαθητές από τα πέρατα του γνωστού κόσμου. Πρέπει πάντως να ήταν σαφές για τους πυθαγόρειους πως η Κάτω Ιταλία δεν τους χωρούσε πια, γι’ αυτό και η Θεανώ κατέφυγε με τα παιδιά της στη γενέτειρα του Πυθαγόρα, τη Σάμο. Εκεί επιμελήθηκε τη διάδοση της διδασκαλίας του, εκεί ξεδιάλυνε με τα παιδιά της τις ασάφειες του έργου του και από κει θα έβαζαν σκοπό να διαδώσουν τον πυθαγορισμό σε όλη τη Λεκάνη της Μεσογείου. Και πράγματι τα κατάφεραν, μιας και η πυθαγόρεια θεωρία θα ζούσε για τουλάχιστον 200 χρόνια μετά τον θάνατο του εμπνευστή της. Τα παιδιά τους ανέλαβαν εξάλλου τη διοίκηση των πυθαγόρειων σχολών τόσο στον ελλαδικό χώρο όσο και την Αίγυπτο. Η Θεανώ παντρεύτηκε κάποια στιγμή τον έμπιστο μαθητή του Πυθαγόρα, τον Αρισταίο τον Κροτωνιάτη (ή Αρισταίος ο Δαμοφώντος), μεγάλο μαθηματικό και του λόγου του. Μαζί κατάφεραν να περισώσουν τη Σχολή του Κρότωνα, μαζί ανέθρεψαν τα παιδιά του Πυθαγόρα και μαζί διοίκησαν τέλος τη μεγάλη πυθαγόρεια κοινότητα, μέχρι να ενηλικιωθεί ο Μνήσαρχος και να πάρει τα ηνία. Την ώρα που ο ρόλος της στην καθαυτό πυθαγόρεια φιλοσοφία δεν έχει τελεσιδικήσει ιστορικά, καθώς άλλοι της αναγνωρίζουν μεγαλύτερη και άλλοι μικρότερη προσφορά, πλέον της αποδίδονται με σχετική ασφάλεια αρκετά σημαντικά κείμενα του πυθαγορισμού, όπως τα «Πυθαγόρεια Αποφθέγματα», «Συμβουλαί προς τις Γυναίκες», «Περί Ευσεβείας», «Φιλοσοφικά Σχόλια», «Επιστολαί», «Πυθαγόρου Βίος», «Θεωρία των Αριθμών» και η «Δόμηση του Σύμπαντος».
Στη Θεανώ αποδίδεται επίσης η διατύπωση της αρχής της «χρυσής τομής», ο αριθμός φ δηλαδή («θεϊκή αναλογία»), που τόσο επηρέασε τα μαθηματικά και την αρχιτεκτονική τόσο των Ελλήνων όσο και των Αιγυπτίων. Ακόμα και η πυθαγόρεια θεωρία περί της Αρμονίας των Σφαιρών της αποδίδεται σήμερα, έστω και εν σπέρματι, καθώς ήταν η μεγάλη αστρονόμος Θεανώ αυτή που αναγνώρισε ίδιες αναλογίες στα διαστήματα της μουσικής κλίμακας και στις αποστάσεις ανάμεσα στις ομόκεντρες ουράνιες σφαίρες. Το «π» του Πυθαγόρα και το «φ» της Θεανούς θα λειτουργούσαν ως φάροι για την ελληνική σκέψη και τέχνη στους αιώνες που θα έρχονταν. Πλάι στο ανεπανάληπτο επιστημονικό της έργο, η Θεανώ ήταν και μια ζωντανή γυναίκα της εποχής της που δεν φοβόταν την πρόκληση. Συμβούλευε, για παράδειγμα, τις γυναίκες να βγάζουν την ντροπή τους μαζί με τα ρούχα τους όταν πλησιάζουν τον άντρα τους: «Θεανὼ παρεκελεύσατο ἅμα τοῖς ἱματίοις καὶ τὴν αἰσχύνην ἀποτίθεσθαι τὴν πρὸς τὸν ἄνδρα βαδίζουσα<ν>, περιβαλλομένην δὲ πάλιν κομίζεσθαι». Ως πυθαγόρεια, προωθούσε την αλλαγή του ρόλου της γυναίκας και μιλούσε ανοιχτά για την αντίστοιχη θέση που πρέπει να καταλάβει στην αρχαιοελληνική κοινωνία. Λέγεται ότι κάποτε φάνηκε το μπράτσο της καθώς προσπάθησε να τακτοποιήσει τα ρούχα της και ένας νεανίας σχολίασε «τι όμορφο μπράτσο»! Τότε εκείνη του απάντησε «ναι, αλλά δεν είναι δημόσιο αγαθό»: «Θεανὼ πορευομένη ἔξω εἶχε τὸν βραχίονα· νεανίσκος δέ τις ἰδὼν εἶπε· ” καλὸν τὸ δέμας·” ἡ δὲ ἀπεκρίνατο· ” ἀλλ’ οὐ κοινόν”»…
Το τέλος
Ο πυθαγορισμός επιβίωσε για τουλάχιστον 2 αιώνες και ήταν εν πολλοίς έργο της συζύγου, των παιδιών και των μαθητών του όλα αυτά. Κι αν για εκατοντάδες χρόνια οι ιστορικοί υποεκτιμούσαν τον ρόλο της γυναίκας στην αρχαιοελληνική επιστήμη και φιλοσοφία, θεωρώντας πως ζούσαν στη σκιά των αντρών τους, ήταν η ιστορία των πυθαγορείων που έδειξε ότι σε κάποιες πόλεις οι γυναίκες είχαν άλλο ρόλο και λειτουργούσαν ακόμα και ως έμπνευση για τους διάσημους συζύγους τους. Η Θεανώ δεν ήταν μόνο μία από αυτές τις γυναίκες, αλλά πιθανότατα η φυσική αρχηγός τους, μια ιέρεια της γυναικείας χειραφέτησης σε εποχές που ούτε οι όροι δεν είχαν εμφανιστεί! Πέθανε κάποια στιγμή στον 5ο αιώνα π.Χ. και ενδέχεται να ενταφιάστηκε κάπου κοντά στην πυθαγόρεια σχολή της Σάμου.
Πολλές κατοπινές γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας άντλησαν έμπνευση τόσο από τα επιστημονικά κατορθώματά της όσο και από τον ίδιο τον βίο της. Έναν βίο ζωντανό και έντονο, έτσι ακριβώς όπως θα τον ήθελε και ο παθιασμένος Πυθαγόρας. Όταν μάλιστα τη ρώτησαν τι είναι ο έρωτας, η «Θεανὼ ἡ πυθαγορικὴ φιλόσοφος ἐρωτηθεῖσα τί ἐστιν ἔρως ἔφη· ‘‘πάθος ψυχῆς σχολαζούσης”»…
