Γαμοτράγουδα… Η αθυροστομία στην τέχνη

Ο αναγνώστης του παρακάτω κειμένου, αλλά και του συνόλου του θέματος, θα πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων ότι εδώ θα συναντήσει τραγούδια που περιέχουν βωμολοχίες και άσεμνους στίχους με σεξουαλικό περιεχόμενο. Συνεπώς το θέμα δεν ενδείκνυται για ανηλίκους, πουριτανούς, φανατικά θρησκευόμενους, ηθικά ευαίσθητους κλπ.

Τα γαμοτράγουδα της αποκριάς….

Ρωμαϊκό tintinabulum με κουδουνάκια, 1ος αι. μ.Χ

Πρόκειται για δημοτικά τραγούδια, γεμάτα με σκωπτικούς και άσεμνους στίχους, συνήθως με σεξουαλικό περιεχόμενο, αλλά όχι αποκλειστικά, τα οποία κατά το έθιμο, τραγουδιούνται κατά τους αποκριάτικους εορτασμούς. Η ιστορία τους ξεκινά από τα βάθη των αιώνων, ενώ το περιεχόμενό τους ενόχλησε όλους τους πολιτικούς και θρησκευτικούς ταγούς ανά τους χριστιανικούς αιώνες, τόσο για την εκφορά του απαγορευμένου κατά την ιουδαιοχριστιανική παράδοση, θέματος της σεξουαλικότητας και μάλιστα με οργιαστικό τρόπο, όσο και για το αναρχικό τους πνεύμα, που έβαζε ως στόχο της αθυροστομίας, την εξουσία και τους κρατούντες. Δεν θα ξεχάσω την έκπληξη και την ελαφρά περιπαικτική αισχύνη μιας φίλης από την Καβάλα, η οποία μας διηγιόταν το πώς η γιαγιά της, χριστιανή και πλήρως αξιοσέβαστη γυναίκα με τσεμπέρι, τραγουδούσε σε αποκριάτικο τραπέζι το στίχο «Ντάλι μπρούτσου, ντάλι μπρούτσου, τα κουρίτσια θέλουν πούτσου», ενώ στο πρόσωπό της ήταν χαραγμένο το πλέον πονηρό χαμόγελο που είχε δει ποτέ της η εν λόγω φίλη.Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις αποκριάτικες τελετουργίες καταλαμβάνουν τα φαλλικά τραγούδια, τραγούδια γονιμικά, που εξορκίζουν το κακό και ζητούν να νικήσουν το θάνατο -παλιότερα και από το Διόνυσο. “Η αρχαία ελληνική γλώσσα διαθέτει πληθώρα ονομάτων για να δηλώσει τα λεγόμενα “απόρρητα” μέλη! Η πολυωνυμία αποκαλύπτει την ποικιλία αλλά και την πολικότητα των αισθημάτων και των αντιδράσεων που προκαλούσαν στον Έλληνα τα όργανα εκείνα, τα οποία διαιωνίζουν τη ζωή: δέος και ιλαρότητα, έλξη και αποστροφή, τρυφερότητα και φρικίαση, θάμβος και καταισχύνη. Η αμφιθυμία αυτή δηλώνεται εναργέστατα στη σημασιολογική εξέλιξη του επίκοινου “αιδοία”, το οποίο, ενώ αρχικά σήμαινε τα “σεβάσμια”, κατέληξε να σημαίνει ευφημιστικώς τα “επαίσχυντα”.Στον Tύρναβο και στα Aμπελάκια Θεσσαλίας για παράδειγμα, αλλά και σε άλλα μέρη, η Kαθαρή Δευτέρα είναι ημέρα αφιερωμένη στον Διόνυσο και τον Πάνα. Στην πλατεία του χωριού μαγειρεύουν σε καζάνι το «μπουρανί», σούπα με τσουκνίδες. Στην τελετή συμμετέχουν (προς το παρόν) μόνο άνδρες, που, κραδαίνοντας τεράστιους φαλλούς σκαλισμένους σε ξύλο, εκστομίζουν τολμηρές βωμολοχίες, τραγουδούν ή απαγγέλλουν άψογους αλλά «άσεμνους» δεκαπεντασύλλαβους, οι οποίοι πανελληνίως αποκαλούνται «γαμοτράγουδα». Αναφέρονται αποκλειστικά στην ερωτική πράξη και όλα λέγονται με το όνομά τους. Οι αυτοσχέδιοι στιχουργοί και οι συμμετέχοντες άνδρες (πολλές γυναίκες παρακολουθούν τα δρώμενα πίσω από τα κλειστά παράθυρα) αναφέρονται αποκλειστικά στην ερωτική πράξη, δηλαδή σε εμπειρία φυσική, γενική, συνήθη και επαναλαμβανόμενη, γνωστή και κοινή, αλλά… «απαγορευμένη» ή επιβαρυμένη με ποικίλες αναστολές, ακόμα και με στρεβλώσεις· και με πολλή υποκρισία.Το αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι ότι με την ελευθεροστομία γύρω από την ερωτική πράξη αμφισβητούν γενικά τον κοινωνικό «καθωσπρεπισμό», την υποκρισία και τη δαιμονολογία. Επειδή δε η ελευθερία είναι μία, ενιαία, αδιαίρετη και μεταδοτική (αυτό το είχε καταλάβει ακόμη και ο μαρκήσιος ντε Σαντ), όταν καταχτιέται σ’ ένα σημείο, ή επεκτείνεται και σε όλα τα άλλα ή μαραίνεται και πεθαίνει. Τα «γαμοτράγουδα» λοιπόν της Καθαρής Δευτέρας και τα άλλα «στιχάκια» αναπόφευκτα εκτρέπονται και προς άλλες κατευθύνσεις με αφετηρία πάντοτε την ερωτική πράξη. Ποικιλοτρόπως σχολιάζουν ή περιγράφουν πρόσωπα και πράγματα του χωριού και της καθημερινότητάς του. Παλαιότερα σχολίαζαν ακόμα και τους άρχοντες και τις αρχόντισσες. Ας μην ξενούμε την καταγωγή της φράσης «Άκουσε τα εξ αμάξης»Ωστόσο, ακόμη και στις μέρες μας, όπου οι διαφημίσεις οι οποίες μπαίνουν στα σπίτια μας καθημερινά, χρησιμοποιούν το σεξ ακόμη και για να πουλήσουν γιαούρτια, τα γαμοτράγουδα δεν είναι αποδεκτά από την εξουσία αλλά και τον υποκριτικό καθωσπρεπισμό μας. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια, που η Δόμνα Σαμίου, τραγουδίστρια και ερευνήτρια που αφιέρωσε τη ζωή της στη διάσωση της δημοτικής μας παράδοσης, αντιμετώπισε τη δικαιοσύνη για έναν δίσκο με γαμοτράγουδα που εξέδωσε, με ένα έξοχο κείμενο του καθηγητή Mιχάλη Kοπιδάκη στην κουβερτούρα, το οποίο χρησιμοποιώ κι εγώ ως πηγή.Σε άλλη πάλι περίπτωση, το ΕΣΡ καταδίκασε το ραδιοφωνικό σταθμό του Σκάι, επειδή φιλοξένησε αποκριάτικα τον Τζίμη Πανούση, ο οποίος τραγουδούσε γαμοτράγουδα. Το μυστικό ήταν ότι η αποκριά εκείνης της χρονιάς έπεφτε μέσα στην προεκλογική περίοδο κι ο Τζιμάκος έδωσε πολιτική χροιά στα τραγούδια αυτά, χροιά που όπως είπαμε έχουν κι από τη φύση τους.Ωστόσο, το έθιμο αυτό της αποκριάς, τα σκωπτικά, ασεβή και άσεμνα τραγούδια και στιχάκια, είναι τόσο αρχαίο, που θα τρόμαζε κανείς εάν ήξερε τι είναι αυτό που κατακρίνει. Έχει τις ρίζες του στις Διονυσιακές οργιαστικές λατρείες (κάποιοι λένε πως είναι ακόμη αρχαιότερο), οι οποίες ήταν το απαραίτητο συμπλήρωμα στην λατρεία του Απόλλωνα, του θεού που συμβόλιζε το πνευματικό Φως, στην πιο ευγενή και θεία μορφή του. Οι λατρείες του Απόλλωνα διακρίνονταν από αυστηρότητα, καθαρότητα και πνευματικότητα. Οι αρχαίοι σοφοί όμως γνώριζαν καλά, πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να φτάσει στη Θέωση (ή Θέαση) μόνο μ’ ένα τμήμα της ύπαρξής του. Μόνο αν μαζί με την έκσταση της διάνοιας και του πνεύματος έρθει και η έκσταση του σώματος, μπορεί ο άνθρωπος να αγγίξει την Αρμονία. Τούτη η παράδοση, εκτός από τη μυητική πτυχή της, είχε και μια ιδιαίτερα σημαντική κοινωνική λειτουργία. Κατ’ αρχάς, εξυπηρετούσε τη γονιμότητα και την αναπαραγωγή, αφού οι αρχαίοι γνώριζαν πως ναι μεν το σεξουαλικό ένστικτο «οφείλει» να υποστεί φραγμούς, ώστε η κοινωνία να ευσταθεί, όμως έχει απόλυτη ανάγκη από κάποια περίοδο ελεύθερης έκφρασης, ώστε να μην κατασταλεί εντελώς. Μέσω αυτού, προκαλούσε τη γενικότερη απελευθέρωση του ανθρώπου από την τάξη και την εξουσία, το απαραίτητο χάος μέσα στην τάξη για ένα μικρό διάστημα, ώστε να επέλθει τελικά η Προσαρμογή, με διατήρηση και ανανέωση της ανθρώπινης ζωτικότητας, αφού ο άνθρωπος «ξέδινε» από κάθε καταπίεση και φόρτιζε ξανά τις μπαταρίες του. Όπως υποστηρίζουν ψυχίατροι, ψυχολόγοι και φιλόσοφοι, η ελευθεριότητα στην έκφραση κατά τις αυστηρά ιδιωτικές στιγμές, κοινή εμπειρία, αλλά επίσης απόκρυφη, είναι πράξη ελευθερίας και αποδέσμευσης του σώματος και του ενστίκτου, πράξη λυτρωτική.Κάτι τέτοιο αποτελούσε μια δικλίδα ασφαλείας, απαραίτητη για την ψυχική υγεία της κοινωνίας και των μελών της. Αυτός είναι ο λόγος που έννοιες όπως η κατάθλιψη, ήταν γνωστές μεν στους αρχαίους Έλληνες, αλλά εξαιρετικά σπάνιες, σε αντίθεση με την εποχή μας, όπου οι ψυχικές νόσοι τείνουν να πάρουν επιδημική μορφή.Τούτη η παράδοση κατέληξε κάποια στιγμή, στην ακμή του Ελληνικού πολιτισμού, να μας δώσει τα αριστουργήματα του ιδιοφυούς Αριστοφάνη, που τόσο μοντέρνα κι ανατρεπτικά είναι ακόμη μέχρι τις μέρες μας. Πρόκειται δηλαδή, για την αρχική ρίζα αυτού που από εμάς έμαθε όλος ο κόσμος να αποκαλεί “Κωμωδία”.Αυτοί είναι οι κυριότεροι λόγοι, που αυτή η παράδοση επιβίωσε μέσα στους αιώνες, κόντρα στη θέληση της εκκλησίας, η οποία φυσικά ουδέποτε την αποδέχτηκε, αλλά όπως προαναφέραμε την πολέμησε με κάθε τρόπο.

Τις Μιγάλες Απούκριες
που ανάβουν οι φωτιές
και ζητούν να βρουν ψωλές
για να σβήσουν οι φωτιές
άναψε και η Χριστίνα
που χ’ να γαμηθεί ένα μήνα,
άναψε κι η Παναγιώτα,
κακαρίζει σαν την κότα
κι ανεβαίνει κατεβαίνει
και την πούτσα δεν χορταίνει.
Μπρε-μπρε-μπρε-το μπουρανί
και τσ’ Χαλατσαινας το μνί.
(Τύρναβος)

Δεν θαυμάζιτι κουρίτσια
πως γαμεί η ψουλή τη νύχτα
δίχους φως, δίχους λυχνάρι
δίχως τα κεριά αναμμένα;
Δυο πουδάρια σηκωμένα
κι άλλα δυο γονατισμένα
μια κοιλιά πάνω στην άλλη
έχουνι χαρά μεγάλη.
(Μυτιλήνη)

Δυο κυράδες κάθονταν
έξω από την πόρτα τους,
μια της άλλης έλεγε:
-Έχει ο άντρας σου χοντρή;
-Έχει και παράχ’ μωρή!
-Δεν μου την εδανείζεις;
-Καποιανής τη δάνεισα
και μου την αρρώστησε
κ’ είδαμεν και πάθαμεν
για να την γιατρέψουμε.
Δώκαμεν και γιατρικά
δώδεκα καλάθια αυγά
κ’ έξη οκάδες βούτυρο
όσο να την δούμε ορθή
σαν αγγούρι τρυφερό.
(Ήπειρος)
[www.e-steki.gr/]