Φιλία και αμοιβαιότητα στην Αρχαία Ελλάδα

Η φιλία είναι μια σχέση που προϋποθέτει την αμοιβαιότητα. Ως μια ηθελημένη σύνδεση η φιλία φαίνεται να προϋποθέτει την αυθόρμητη ανταλλαγή ευεργεσιών, υποκινούμενη από αισθήματα που γίνονται αντιληπτά ως αμοιβαία. Και ενώ η προσμονή δίκαιης ανταπόδοσης μπορεί να θεμελιώνει έναν ανεπίσημο ηθικό κώδικα της φιλίας, οι πράξεις φιλίας δεν γίνονται αντιληπτές ως υποχρεωτικές ή με τη μορφή συμβολαίου και συνήθως είναι έξω από τη δικαιοδοσία του κράτους.

Η αμοιβαιότητα προϋποθέτει τη δυνατότητα της ανταπόδοσης. Για τον Αριστοτέλη και άλλους αρχαίους συγγραφείς η φιλία στην ιδεατή της μορφή είναι μια σχέση μεταξύ ίσων. Η φιλία μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών κοινωνικών επιπέδων θεωρείται κατώτερης μορφής, αν και μια επίφαση ισότητας μπορεί να επιτευχθεί, αν οι ανταλλαγές είναι ανάλογες με τον πλούτο ή άλλες ιδιότητες, όπως το ηθικό κύρος.

 

Η έμφαση στην ισότητα μεταξύ φίλων χαρακτηρίζει πάνω απ’ όλα την αθηναϊκή δημοκρατία, αν και τη συναντάμε ήδη στην αρχαϊκή εποχή (λ.χ. μεταξύ Οδυσσέα και Μενέλαου στην Οδύσσεια). Στην αθηναϊκή δημοκρατία οι σχέσεις μεταξύ ίσων φίλων θεμελιώνονται σε μια αντίληψη αμοιβαίας βοήθειας σε περίοδο κρίσης. Η αντίληψη αυτή τονίζει την αμοιβαία εξάρτηση των φίλων. Αντίστοιχα οι ψεύτικοι φίλοι αποκαλύπτονται στην αποτυχία τους για προσφορά βοήθειας την κρίσιμη στιγμή. Όλη αυτή η έμφαση στην ισότητα και την αμοιβαία βοήθεια εξαρτάται όχι τόσο από την ανεπίσημη οικονομική ανταλλαγή, όσο από τις απαιτήσεις της δημοκρατικής ιδεολογίας, η οποία πρόβαλλε μια εικόνα ίσων πολιτών που δένονται με αμοιβαία πίστη. Έτσι η δημοκρατία τείνει να καταπιέζει συζητήσεις που περιλαμβάνουν ιεραρχικές σχέσεις φιλίας μεταξύ αρχηγού και οπαδών ή πλούσιων ανθρώπων και των εξαρτημένων απ’ αυτούς. Εντούτοις ίχνη τέτοιων σχέσεων, οι οποίες εμφανίζονται με τη μορφή αρχαϊκών ή βαρβαρικών θεσμών, μπορούν να ανιχνευθούν στη λογοτεχνία της κλασικής Αθήνας.

 

Στην εποχή μας η φιλία τοποθετείται στον τομέα του ιδιωτικού και του προσωπικού και αντιτίθεται στη δημόσια σφαίρα των νόμων, των συμβολαίων, των οφειλών και των υποχρεώσεων. Η ιδέα της φιλίας έχει πνευματοποιηθεί και τείνει να θεμελιωθεί σε αφηρημένες αξίες, όπως η αυθεντικότητα και η ηθελημένη αποκάλυψη του εσωτερικού μας κόσμου στον άλλο. Εντούτοις η έννοια της ισότητας και της αμοιβαίας ανταπόδοσης δεν έχει εκλείψει. Υπάρχει ένα είδος έντασης σ’ αυτού του είδους τις παρατηρήσεις, όπου η φιλία παρουσιάζεται ως ιδανική σχέση και ταυτόχρονα υποκείμενη σε κανόνες αμοιβαίων υποχρεώσεων. Αυτό το δίλημμα, σύμφωνα με τον Derrida,έχει ταλαιπωρήσει όλες τις σημαντικές φιλοσοφικές πραγματεύσεις της φιλίας: από τη μια η φιλία φαίνεται ουσιαστικά ξένη ή αντιστέκεται στη respublica και έτσι δεν μπορεί να γίνει παραγωγός πολιτικής. Από την άλλη, από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως τον Καντ και τον Χέγκελ, οι σπουδαιότερες φιλοσοφικές πραγματεύσεις της φιλίας τη συνδέουν με την αρετή και το δίκαιο, την ηθική και την πολιτική λογική. 

 

Οι αρχαίοι συγγραφείς ήταν λιγότερο ντροπαλοί από τους σύγχρονους σε σχέση με τα ωφελιμιστικά κέρδη που προκύπτουν από την κατοχή φίλων. Στην επιλογή φίλων πρωταρχική μέριμνα ήταν εξακρίβωση της θέλησης και της ικανότητας του υποψήφιου φίλου για ανταπόδοση των υπηρεσιών στο ακέραιο. Μια επισκόπηση της ελληνικής τραγωδίας, ρητορείας και φιλοσοφίας του 5ου και 4ου αιώνα από την Αθήνα θα αποκάλυπτε εύκολα την έμφαση στην αμοιβαία βοήθεια ως ακρογωνιαίο λίθο της φιλίας. Το ιδανικό ήταν να μπορεί κανείς στην ιδιωτική σφαίρα να βοηθά τους φίλους και στη δημόσια να αυξάνει το κύρος της πόλης. Βλ. λ.χ. Ξενοφών, Απομν. 3.12.4, 2.10.3, 3.6.2,Eυρ., Ηρακλής 1425-6, Ορ. 1155-7, Εκ. 984-5, Ηρόδ. 5.24.3. Ο Θουκυδίδης (3.10.1) τονίζει την αναλογία ανάμεσα στη φιλία μεταξύ ιδιωτών και τη συμμαχία μεταξύ πόλεων. Πβ. Ξενοφών, Κύρου Παιδεία 1.45.

 

Αν η πραγματιστική τους προσέγγιση της φιλίας αντανακλά το γεγονός ότι η αρχαία οικονομία ήταν εμβαπτισμένη σ’ ένα δίκτυο προσωπικών σχέσεων σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι ο σύγχρονος καπιταλισμός, μένει να αποδειχτεί. Πάντως αυτή η ανάλυση της αρχαίας φιλίας και ο τονισμός της σχέσης της με τη διανομή του πλούτου και το εμπόριο κυριαρχεί σε σπουδαία έργα που ασχολούνται με την αρχαία οικονομία, όπως αυτό του Finley.

 

Αν θεωρήσουμε ως δεδομένη μια διάκριση ανάμεσα στην ιδιωτική σφαίρα και τη δημόσια σφαίρα των νομικών και οικονομικών σχέσεων, η αρχαία φιλία φαίνεται να δρασκελίζει και τις δύο επικράτειες. Η διάκριση μεταξύ οικονομίας και κράτους από τη μια μεριά και ιδιωτικής σφαίρας από την άλλη είναι στην αρχαιότητα ατελής: το ενδιάμεσο πεδίο είναι στην πραγματικότητα ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο, το οποίο συνίσταται από δίκτυα ηθικών δεσμών που καθαγιάζονται από την κοινή γνώμη και την παράδοση. Κυριαρχεί ένα σύμπαν ανεπίσημων αλληλεπιδράσεων και συναλλαγών που γίνονται αντιληπτές ως ταυτόχρονα εθελοντικές και επιβεβλημένες, ως αυθόρμητες και κοινωνικά ρυθμισμένες. Τέτοια δίκτυα κυριαρχούνται από τον κώδικα της ανταπόδοσης.

 

Ένα στοιχείο που κάνει την ελληνική φιλία υποκείμενη σε μια τέτοια μορφή ανταποδοτικότητας είναι η στενή της σύνδεση με άλλους κοινωνικούς δεσμούς. ΣταΗθικά Νικομάχεια και Ευδήμεια ο Αριστοτέλης εντάσσει στην έννοια της φιλίας όχι μόνο αυτό που θα αποκαλούσαμε εμείς σήμερα φιλία, αλλά και ένα ευρύ φάσμα δεσμών, όπως μεταξύ γονέων και παιδιών, συζύγων, συμπολιτών, συνδημοτών, συστρατιωτών, συνταξιδιωτών και συγγενών διαφόρων βαθμών. Έτσι δεν υπάρχει πραγματική διάκριση μεταξύ ιδιωτικών και δημοσίων σχέσεων και στην έννοια της φιλίας περιλαμβάνονται μ’ αυτό τον τρόπο εθελοντικές, αλλά και αποδιδόμενες ή επίσημες σχέσεις. Όλο το φάσμα των σχέσεων, από την συγγένεια ως την πολιτική ή κοινωνική ταυτότητα, συμμετέχει σε μια κοινή δομή που δεν είναι ούτε πλήρως ιδιωτική, ούτε πλήρως θεσμική.  Ο Αριστοτέλης διακρίνει διάφορα υποείδη φιλίας, όπως η εταιρική (=συντροφικότητα) και η πολιτική (=η σχέση μεταξύ συμπολιτών). Βλ. Ηθ. Νικ. 1160a8, 1157b23, 1161b11-36, Ηθ. Ευδ. 1241b13-7.

 

Μέσα στο πεδίο της φιλίας υπάρχει μια ένταση ανάμεσα στην ιδανική μορφή της φιλίας ως επιθυμίας να ζητάς το καλό του άλλου (Ηθ. Νικ. 1155b31) και το υπολογισμένο ενδιαφέρον για όφελος, κάτι που κάνει τη φιλία να μοιάζει περισσότερο ως μια επένδυση. Η αμοιβαιότητα μεταξύ φίλων θεμελιώνεται σε αντικειμενικές υποχρεώσεις και υπηρεσίες, όπως οι ημιεπίσημες υποχρεώσεις του παιδιού προς τους γονείς. Κάποιος που ευεργετήθηκε χρωστά χάριν, ένας όρος που περιλαμβάνει τόσο την ευγνωμοσύνη όσο και την υποχρέωση ανταπόδοσης. Έτσι η φιλία στηρίζεται σε ένα δίκτυο ή οικονομία δανείων και οφειλών. Η αποτυχία να δώσεις ή να ανταποδώσεις βοήθεια την ώρα της ανάγκης είναι παραβίαση της φιλίας. Οι αμοιβαίες υπηρεσίες δεν πηγάζουν τόσο από την καλή θέληση, αλλά από την υποχρέωση που ενυπάρχει στη φιλική σχέση.

 

 

[Μετάφραση μέρους του άρθρου του D. Konstan, «Reciprocity and Friendship», στο Reciprocity in Ancient Greece, Οxford 1998, 279-302]