Σκέφτεται σωστά αυτός που δεν λυπάται για όσα δεν έχει, αλλά που χαίρεται για όσα έχει.
Βιογραφικό
Ο Δημόκριτος –ετυμολογικά τ’ όνομά του σημαίνει αρχ. “ο κριτής του δήμου”, δῆμος + κριτός< κρίνω– ήταν Έλληνας προσωκρατικός φιλόσοφος, που γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης. Ήτανε μαθητής του Λεύκιππου. Πίστευε πως η ύλη αποτελείτο από αδιάσπαστα, αόρατα στοιχεία, τα άτομα. Επίσης ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι ο Γαλαξίας είναι το φως από μακρινά αστέρια. Ήταν ανάμεσα στους πρώτους που ανέφεραν ότι το σύμπαν έχει κι άλλους κόσμους και μάλιστα ορισμένους κατοικημένους. Ξεκαθάριζε πως το κενό δεν ταυτίζεται με το τίποτα (μη ον), είναι δηλαδή κάτι το υπαρκτό.
Γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης γύρω στα 470-460 π.Χ από οικογένεια αριστοκρατικής καταγωγής, δημοκρατικών όμως πεποιθήσεων. Για το όνομα του πατέρα του δεν είμαστε βέβαιοι. Έχουμε τρία πιθανά ονόματα: Ηγησίστρατος, Αθηνόκριτος, Δαμάσιππος. Πάντως, όποιο και να ήταν το όνομα, ο πατέρας του ήταν από τζάκι αριστοκρατικό κι αρκετά πλούσιος. Τα Άβδηρα, ανατολικά του ποταμού Νέστου στην ακτή της Θράκης, υπήρξαν ιωνική αποικία που ιδρύθηκε το 654 π.Χ. από κατοίκους των μικρασιατικών Κλαζομενών. Ήταν η 3η πλουσιότερη πόλη της Αθηναϊκής συμμαχίας -έδινε φόρο 15 τάλαντα- κι όφειλε τον πλούτο της στην άφθονη παραγωγή σιτηρών και στο γεγονός ότι αποτελούσε λιμάνι για τη διεξαγωγή του εμπορίου με το εσωτερικό της Θράκης.
Εκεί ο Ξέρξης ξεκούρασε το στρατό του το 480 π.Χ. κατεβαίνοντας προς τη νότια Ελλάδα. Σύμφωνα, μάλιστα, με μια μαρτυρία αυτός που τονε φιλοξένησε ήταν ο πατέρας του Δημόκριτου, αλλά γενικά η ιστορία αυτή θεωρείται από τους μελετητές ως πλαστή: το ανέκδοτο φαίνεται να προέκυψε από μια γενικότερη προσπάθεια σύνδεσης της ελληνικής φιλοσοφίας με την Ανατολή, αφού σύμφωνα μ’ αυτό ο Ξέρξης άφησε στον πατέρα του Δημόκριτου κάποιους Μάγους, που τον μυήσανε στα μυστικά δόγματα της φιλοσοφίας τους . Από αυτούς τους Πέρσες “μάγους” (σοφούς) ο Δημόκριτος, μικρό παιδί ακόμη (έτι παις ων), διδάχτηκε θεολογία κι αστρονομία. Μετά μαθήτευσε στο Λεύκιππο (κι ενδεχομένως στον Αναξαγόρα). Όπως αναφέρει ο ίδιος στο Μικρό Διάκοσμο, ήταν νέος όταν ο Αναξαγόρας ήτανε γέρος. Με βάση αυτό το στοιχείο η ημερομηνία γέννησης που παραδίδει ο Απολλόδωρος (80η ολυμπιάδα=460-456 π.Χ.) φαίνεται λογικότερη από άλλες χρονολογίες που μας παραδόθηκαν.
Από τη νεανική ηλικία έδειξε κλίση προς τη μελέτη και την έρευνα της φύσης. Χαρακτηριστικό είναι το ανέκδοτο που παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος (9, 36) και που φανερώνει το βαθμό αφοσίωσής του στο στοχασμό: “(Ο Δημήτριος) αναφέρει ότι ήτανε τόσο φιλόπονος, ώστε χώρισε ένα δωμάτιο στον κήπο του σπιτιού και κλείστηκε εκεί μέσα. Όταν κάποτε ο πατέρας του οδήγησε ένα βόδι για να το θυσιάσει και το έδεσε σε κείνο το μέρος, ο Δημόκριτος για αρκετή ώρα δεν τον αντιλήφθηκε, ως ότου ο πατέρας του τον σήκωσε με πρόφαση τη θυσία και του ανέφερε τα σχετικά με το βόδι“.
Κατά τη μοιρασιά της πατρικής περιουσίας ανάμεσα στο Δημόκριτο και τα δυο αδέρφια του ο 1ος, σύμφωνα με μια μαρτυρία, προτίμησε να λάβει το μικρότερο μερίδιο σε χρήματα (100 τάλαντα). Αυτά τα χρήματα τα ξόδεψε ταξιδεύοντας σε όλο σχεδόν τον τότε γνωστό κόσμο. Τα ταξίδια του στην Αίγυπτο, την Περσία και τη Βαβυλώνα θεωρούνται σχεδόν σίγουρα, ενώ τα ταξίδια στην Αιθιοπία και την Ινδία είναι λιγότερο βέβαιο ότι πραγματοποιήθηκαν. Όπως αναφέρει κι ο ίδιος: “Εγώ, λοιπόν περιπλανήθηκα σε περισσότερους τόπους της γης απ’ τους ανθρώπους της εποχής μου, ερευνώντας τα πιο μακρινά μέρη και γνώρισα πάρα πολλές χώρες και κλίματα κι άκουσα πάρα πολλούς μορφωμένους ανθρώπους, αλλά στη σύνθεση σχημάτων που συνοδεύονται από απόδειξη κανείς ως τώρα δε με ξεπέρασε, ούτε ακόμη κι αυτοί από τους Αιγυπτίους που ονομάζονται Αρπεδονάπτες. Μαζί και με τη παραμονή μου σ’ αυτούς, έζησα συνολικά οχτώ χρόνια σε ξένη χώρα“.
Ταξίδεψε στην Αίγυπτο για να μάθει γεωμετρία (γεωμετρίαν μαθησόμενον) από τους εκεί ιερείς, μετά πήγε στην Περσία, κι έφτασε μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα. Πήγε και στην Ινδία, όπου ανακατεύθηκε με τους Ινδούς γυμνοσοφιστές (γυμνοσοφισταίς συμμίξαι αυτόν εν Ινδία). Στην Αιθιοπία αγνοούμε για ποιον λόγο πήγε. Επισκέφτηκε και την Αθήνα (και Αθήναζε ελθείν), αλλά δεν μπήκε στον κόπο να κάνει γνωστή την επίσκεψή του, γιατί δεν τον ενδιέφερε η υπόληψή του (δόξης καταφρονών). Στην Αθήνα είδε τον Σωκράτη, αλλά ο Σωκράτης δεν τον γνώρισε από κοντά (και ειδέναι μεν Σωκράτη, αγνοείσθαι δε υπ’ αυτού). Όπως ο ίδιος λέει: “ήλθον γαρ εις Αθήνας και ούτις με έγνωκεν” (ήρθα στην Αθήνα και κανένας δεν με ήξερε). Έζησε με το γέλιο στο στόμα και πέθανε, σύμφωνα με τον Ίππαρχο, σε ηλικία 109 ετών (εννέα προς τοις εκατόν έτη βιούς).
Τα ενδιαφέροντά του ήταν εξαιρετικά πλατιά. Ασχολήθηκε σχεδόν μ’ όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης: μαθηματικά, μουσική, γεωμετρία, μετεωρολογία, γλωσσολογία, τέχνη του πολέμου, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, γεωλογία, γεωγραφία, λογική, ηθική, αισθητική, ιστορία, παιδεία, με φανερή αποχή από τη θρησκεία και τη πολιτική. Απ’ αυτή την άποψη υπήρξε κατά κάποιο τρόπο πρόδρομος του Αριστοτέλη, ένας καθολικός νους, πνεύμα εγκυκλοπαιδικό. Μεταγενέστεροι μελετητές του στην αρχαιότητα (ίσως ήδη ο Καλλίμαχος) χώρισαν το έργο του σε 13 4λογίες, ενταγμένες σε 5 ομάδες έργων: τα ηθικά (2 4λογίες), τα φυσικά (4), τα μαθηματικά (3), τα μουσικά (2), τα τεχνικά (2). Σ’ αυτές πρέπει να προστεθούν 9 αταξινόμητα έργα κι 9 που φέρουνε τίτλο: Αιτίαι, σύνολο 70 έργα. Κατάλογο των έργων του μας παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, ενώ κάποιοι επιπλέον τίτλοι σώζονται στο Σουίδα, στο Σέξτο και τον Απολλώνιο Δύσκολο.
Στη διάρκεια αυτών των περιπλανήσεων θα πρέπει σίγουρα να επισκέφτηκε τα μεγάλα πνευματικά κέντρα της Ιωνίας, κυρίως την Έφεσο και τη Μίλητο, όπου θα γνώρισε από κοντά τη φιλοσοφία του Θαλή, του Αναξίμανδρου, του Αναξιμένη και του Ηρακλείτου. Στη Μίλητο ίσως να συνάντησε 1η φορά τον άνθρωπο που έμελλε να σημαδέψει η ζωή του, το Λεύκιππο. Απ’ αυτόν θα πρέπει να διδάχτηκε τη φιλοσοφία του Παρμενίδη, του Εμπεδοκλή, του Πυθαγόρα. Μάλιστα, για τον τελευταίο θα συντάξει αργότερα ειδική πραγματεία. Δεν παρέλειψε να επισκεφτεί και το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο της εποχής του, την Αθήνα, φαίνεται όμως ότι η παρουσία του εκεί πέρασε σχετικά απαρατήρητη. Σύμφωνα με μια εκδοχή αυτό αποτελούσε επιλογή του ίδιου, επειδή ένιωθε μεγάλη περιφρόνηση προς τη δόξα. Η επίσκεψή του στην Αθήνα ήτανε κάτι φυσιολογικό, αφού η πόλη αποτελούσε τη πνευματική πρωτεύουσα της Ελλάδας, ενώ και τα Άβδηρα ήταν μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ίσως, όμως, η εμπόλεμη κατάσταση, που βρισκότανε τότε η Αθήνα λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου, να οδήγησε το Δημόκριτο στην απόφαση να ιδρύσει τη σχολή του στα Άβδηρα. Πάντως, ο φιλόσοφος σε καμμιά περίπτωση δεν πρέπει να περιφρονούσε την Αθήνα, αφού ο ίδιος ήτανε δημοκρατικός, ενώ πολλές από τις απαντήσεις που έδωσε σε φιλοσοφικά προβλήματα υποβάλλουν την εντύπωση ότι γνώριζε καλά τη φιλοσοφία του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αντισθένη, του Αρίστιππου και του Αναξαγόρα.
Όταν επέστρεψε κάποτε στα Άβδηρα, είχε αναλώσει πια όλο το μερίδιό του της πατρικής κληρονομιάς. Τη φροντίδα και τη συντήρησή του ανέλαβε ο αδελφός του Δάμασος. Ο Δημόκριτος αποδείχτηκε χρήσιμος για τον αδερφό του: σύμφωνα με μια μαρτυρία προέβλεψε επικείμενη νεροποντή και τον συμβούλεψε να μαζέψει τη παραγωγή του από τους αγρούς. Όσοι από τους Αβδηρίτες τον πίστεψαν έσωσαν τις περιουσίες τους, οι άλλοι καταστράφηκαν. Το ανέκδοτο αυτό φαίνεται ότι πλάστηκε, για να απαντήσει στις κατηγορίες ότι η μελέτη της φιλοσοφίας είναι άχρηστη σε πρακτικά ζητήματα της ανθρώπινης ζωής. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για την ακόλουθη ιστορία: ο Δημόκριτος προέβλεψε μελλοντική ανατίμηση του λαδιού κι αγόρασε όλη τη ντόπια ελαιοπαραγωγή πολύ φθηνά. Όταν η ανατίμηση πράγματι έγινε, ο ίδιος απέδωσε τα κέρδη του στους συμπολίτες του, επειδή περιφρονούσε τα πλούτη.
Φαίνεται ότι η εκτίμηση που απολάμβανε από τους συμπατριώτες του προκάλεσε το φθόνο ορισμένων απ’ αυτούς, και σκέφτηκαν να ζητήσουν στη περίπτωση του φιλοσόφου την ενεργοποίηση ενός πατροπαράδοτου νόμου, που προέβλεπε την απαγόρευση της ταφής στην πατρίδα όποιου είχε σπαταλήσει τη πατρική περιουσία. Ο Δημόκριτος απάντησε διαβάζοντας στους συμπολίτες του το Μέγα Διάκοσμο. Το έργο αποτιμήθηκε από τους συμπολίτες του στα 500 τάλαντα, ενώ ορίστηκε να του αφιερωθούν και 20 ανδριάντες από χαλκό. Κι αυτή η ιστορία φαίνεται πλαστή, αφού ο Μέγας Διάκοσμος πρέπει να είναι έργο του Λεύκιππου. Η δημιουργία της ίσως να αποτελεί και πάλι μια απάντηση στη κατηγορία ότι η μελέτη της φιλοσοφίας είναι άχρηστη: όχι μόνο δε σπατάλησε τη πατρική περιουσία, αλλά τη πολλαπλασίασε (από 100 την έκανε 500 τάλαντα), αφού δημιούργησε ένα πολύτιμο φιλοσοφικό έργο. Στα Άβδηρα αφοσιώθηκε στη διδασκαλία και τη συγγραφή των έργων του κι ανάμεσα στους μαθητές του ήτανε κι ο Βίων. Η εκτίμηση για τον Δημόκριτο ήταν μεγάλη και μια από τις ονομασίες που έλαβε ήτανε Γελασίνος (=ο γελαστός), αφού αντιμετώπιζε τη ζωή πάντα με αισιοδοξία, γαλήνη και καρτερία. Κατά μια εκδοχή ονομάστηκε έτσι, επειδή περιγελούσε τις καθημερινές θλίψεις κι ελπίδες που απασχολούσαν τους άλλους ανθρώπους. Το πιθανότερο είναι ο χαρακτηρισμός να προέρχεται από την άποψή του πως η ευθυμία αποτελεί στόχο για τη ζωή του κάθε ανθρώπου.
Σύμφωνα με μια άλλη φανταστική ιστορία αυτοτυφλώθηκε καίγοντας τα μάτια του με την αντανάκλαση του ήλιου πάνω σε μια χάλκινη ασπίδα. Το κίνητρο που δινότανε γι’ αυτή τη πράξη δύσκολα μπορεί να ανταποκρίνεται στις διαθέσεις του ίδιου του φιλοσόφου: ήθελε τάχα να επιδοθεί απερίσπαστος από τη μαγεία της όρασης στο στοχασμό και την ερμηνεία των νόμων της φύσης. Αυτή η περιφρόνηση της αίσθησης φαίνεται ότι έχει ως πηγή της τη πλατωνική παράδοση παρά τη γνήσια διδασκαλία του Δημόκριτου. Ο ίδιος ο φιλόσοφος θεωρούσε πολύτιμες τις εντυπώσεις των αισθήσεων ως πρώτη ύλη για την ερμηνεία της φύσης, αρκεί αυτές οι εντυπώσεις να διυλίζονταν από τη κριτική ικανότητα του ανθρώπινου νου.
Δημόκριτος & Ηράκλειτος
Πίστευε ότι το σύμπαν αποτελείται από δύο μόνο πράγματα: άτομα και κενό χώρο (άτομο σημαίνει ατεμάχιστο). Όταν κόβουμε με το μαχαίρι ένα μήλο, το μαχαίρι δεν κόβει τα άτομα του μήλου, αλλά περνά ανάμεσα από αυτά, στον κενό χώρο. Δεν υπάρχει σώμα άυλο. Τα πάντα είναι ύλη. Ακόμη κι η ψυχή είναι ύλη: αποτελείται από μικροσκοπικά σφαιροειδή, ευκίνητα άτομα, όμοια με αυτά της φωτιάς. Ο Πλάτωνας δεν τονε χώνευε γιατί δεν μπορούσε ν’ ανεχθεί υλική ψυχή. Ο Αθηναίος σοφός ήθελε τη ψυχή άυλη κι αθάνατη.
Φαίνεται ότι πέθανε σε πολύ προχωρημένη ηλικία, αφού κατατασσόταν στους μακροβιότερους Έλληνες στοχαστές. Διάφορες πηγές παραδίδουν ότι έζησε από 90 ως και 109 χρόνια. Δε γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία του θανάτου του, η οποία τοποθετείται συμβατικά στο 370 ή 360 π.Χ. Και για το τέλος του φιλοσόφου υπάρχουν διάφοροι θρύλοι. Σύμφωνα με έναν απ’ αυτούς ήθελε να αυτοκτονήσει, όντας σε βαθιά γεράματα, με αποχή από την τροφή. Επειδή, όμως, ήταν οι μέρες των Θεσμοφορίων κι οι γυναίκες της οικογένειας ήθελαν να τις γιορτάσουν, τον παρακάλεσαν να αναβάλλει το θάνατό του για λίγες μέρες. Διέταξε τότε να του φέρουν κοντά ένα αγγείο με μέλι (ή ζεστά ψωμιά κατά άλλη εκδοχή) κι έζησε, ώσπου να περάσουν οι γιορτές, μόνο με τη μυρωδιά του μελιού. Όταν πέρασαν οι μέρες, παραδόθηκε στο θάνατο.
Πολλοί προσπάθησαν να εξηγήσουν το λόγο, που χάθηκαν τα έργα του Δημόκριτου. Άλλοι απέδωσαν την απώλεια στην τύχη, άλλοι στους Επικούρειους, οι οποίοι θα ωφελούνταν από την απώλεια του έργου του Δημόκριτου, καθώς μ’ αυτόν τον τρόπο δε θα ήταν πια φανερή η έλλειψη πρωτοτυπίας της θεωρίας τους. Άλλοι θεώρησαν την απώλεια συνέπεια της κακής φήμης που είχε ο Δημόκριτος ως πρόδρομος των Επικουρείων. Η τρίτη εκδοχή φαίνεται πλησιέστερη στην αλήθεια, αφού ως γνωστόν χάθηκε και το έργο των ίδιων των Επικουρείων.
Το αδιαίρετο του ατόμου: Μια από τις βασικές ιδιότητες που αποδίδονται στα άτομα είναι η μη διαιρετότητα τους. Άλλωστε η λέξη ά-τομο αυτό σημαίνει, δηλαδή κάτι το οποίο δεν επιδέχεται τομή, διαίρεση. Το μη διαιρετό των ατόμων αποτελεί αναγκαία συνθήκη για τη διατήρηση της αιωνιότητας της ύπαρξής τους: αν τέμνονταν, θα διαιρούνταν σε άλλα σώματα, επομένως θα έπαυαν να υπάρχουν. Άρα η μη διαιρετότητα των ατόμων είναι και αυτή που τα καθιστά πρωταρχικά σωματίδια της δομής του κόσμου. Με τον όρο λοιπόν ατομική θεωρία εννοείται στη φυσική και στη φιλοσοφία η θεωρία που υποστηρίζει ότι η ύλη, άρα και ο κόσμος, συγκροτείται από στοιχειώδη αδιάσπαστα σωματίδια.
Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως υπάρχουν αμέτρητα είδη ατόμων (στρογγυλά, λεία, με σχήμα ακανόνιστο ή στραβό). Κι επειδή είναι τόσα πολλά κα διαφορετικά μεταξύ τους μπορούν να σχηματίσουν αμέτρητα διαφορετικά πράγματα .Είναι όμως όλα τους αιώνια και αναλλοίωτα και δεν τεμαχίζονται .Το απειροελάχιστο και αδιαίρετο μόριο της ύλης ονομάζεται άτομο ,το άτομο και το κενό είναι τα μόνα σταθερά καθώς όλα τα υπόλοιπα μεταβάλλονται ανάλογα με την κατάσταση και τη φύση των εξωτερικών επιδράσεων και αντεπιδράσεων. Το κενό θεωρείται υπαρκτό και δεν είναι απλά ένας χώρος που βρίσκονται τα άτομα αλλά μια σύνθετη κι υπαρκτή οντότητα
Η παραπάνω θεωρία που διατυπώθηκε από το Δημόκριτο και το δάσκαλό του Λεύκιππο δεν προηγήθηκε της εποχής της αλλά η ανθρωπότητα καθυστέρησε μερικές χιλιάδες χρόνια καθώς ακολούθησαν η ηθική δεισιδαιμονία των σωκρατικών φιλοσόφων, η καταστροφή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και μετέπειτα ο συντηρητισμός του χριστιανικού ιερατείου. Ο Διογένης Λαέρτιος διασώζει τη βεβαίωση πως ο ανώνυμος φιλόσοφος που αναφέρεται στο διάλογο Αντερασται (αποδίδεται στον Πλάτωνα) είναι ο Δημόκριτος. Εκεί, σημειώνεται:
“Ην ως αληθώς εν φιλοσοφία πένταθλος τα γαρ φυσικά και τα ηθικά, αλλά και τα μαθηματικά και τους εγκυκλίους λόγους και περί τεχνών πάσαν είχεν εμπειρίαν“.
Στη φιλοσοφία του ήτανε “πενταθλητής”: ασχολήθηκε με πολλούς κλάδους (φυσική, ηθική, μαθηματικά κ.ά.). Σ’ αυτόν ανήκει η φράση: “η λέξη είναι η σκιά της πράξης”. Ήταν τόσο φυγόπονος, που κλεινότανε σ’ ένα δωμάτιο, στον κήπο του σπιτιού του. Υπήρξε οπαδός των πυθαγορείων δογμάτων (ζηλωτής γεγονέναι των Πυθαγορικών) κι ο ίδιος εξέφραζε το θαυμασμό του για τον Πυθαγόρα, που ενδεχομένως μαθήτευσε. Συνήθιζε να εξετάζει τις ιδέες του με λεπτομέρεια, απομονωμένος (ερημάζων),και μερικές φορές σύχναζε στο νεκροταφείο (ενίοτε και τοις τάφοις ενδιατρίβων)!
Αν κρίνουμε από τον αριθμό των έργων του Δημόκριτου, η συγγραφική του δραστηριότητα πρέπει να εκτεινόταν σε μια μεγάλη χρονική περίοδο. Δεν μπορούμε, ωστόσο, να αποδώσουμε διαφορετικά έργα σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του, αφού κανένα απ’ αυτά τα έργα δε σώθηκε ακέραιο. Το ύφος του Δημόκριτου επαινούνταν πολύ στην αρχαιότητα και αξιολογούνταν στο ίδιο επίπεδο μ’ αυτό του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ήτανε ποιητικό, αν κι όχι σε στίχο, γοργό και με διαυγή εκφραστικά μέσα, διακρινόταν για τη μορφική του τελειότητα, την εύστοχη χρήση των λέξεων και τη σαφήνεια. Από τον τεράστιο όγκο των γραπτών του σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα, κυρίως ηθικού περιεχομένου, τα οποία ανευρίσκονται σε μεταγενέστερους συγγραφείς ως παραθέματα ή παραφράσεις.
Κύριες πηγές μας για τη φιλοσοφία του είναι ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος, ο Σέξτος ο Εμπειρικός, ο Αλέξανδρος από την Αφροδισιάδα, ο Ιωάννης Φιλόπονος, ο Σιμπλίκιος. Οι ερμηνείες της φιλοσοφίας του Δημόκριτου, οι οποίες δίνονται απ’ αυτούς τους συγγραφείς, αποτελούν οδηγό και για τη σύγχρονη έρευνα. Η τελευταία πρέπει πάντα να είναι προσεκτική κυρίως στην περίπτωση του Αριστοτέλη (και των σχολιαστών του), αφού ο τελευταίος έχει την τάση να παρουσιάζει τις απόψεις των προγενεστέρων του φιλοσόφων μέσα από το πρίσμα της δικής του τελολογικής φιλοσοφίας.
Δυστυχώς κανένα έργο των προσωκρατικών φιλοσόφων δεν σώζεται ακέραιο. Έχουμε πληροφορίες γι’ αυτούς στα άμεσα παραθέματα, σε αρχαίους συγγραφείς από τον Πλάτωνα μέχρι και τους όψιμους Βυζαντινούς και στις μαρτυρίες, τις έμμεσες δηλαδή αναφορές. Η πρώτη εκτενής δοξογραφική αναφορά απαντά στα Μετά τά φυσικά 1, 3-10 του Αριστοτέλη, όπου και τίθεται το πρόβλημα των πρώτων αρχών. Αυτού του είδους η συστηματική ιστορία της φιλοσοφίας συνεχίστηκε στο χαμένο έργο του Θεόφραστου Φυσικῶν Δόξαι. Εκείνος που ανασύνθεσε το έργο του Θεοφράστου και κατηγοριοποίησε πρώτος όλα τα αποσπάσματα των προσωκρατικών, ήταν ο Hermann Diels στο έργο του Die Fragmente der Vorsokratiker το 1903. Οι εκδόσεις του συγγράμματος ανανεώνονταν, σημαντικότερη εκ των οποίων είναι αυτή του φιλολόγου Walter Kranz το 1952.
Από τα αποδιδόμενα στο Δημόκριτο έργα είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Μέγας Διάκοσμος ήταν στη πραγματικότητα έργο του Λεύκιππου. Η πληροφορία αυτή προέρχεται από την Περιπατητική Σχολή και μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη, αφού έχει την αφετηρία της στις ειδικές πραγματείες για το Δημόκριτο, που συνέταξαν τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Θεόφραστος. Στον Λεύκιππο αποδίδεται από τον Αέτιο κι ένα άλλο έργο, το Περί Νου. Δεν έχουμε λόγους να αμφιβάλλουμε γι’ αυτή τη πληροφορία. Το περιεχόμενο του έργου μπορεί να αποτελούσε μια επίθεση κατά της αναξαγόρειας θεωρίας για το Νου που διακοσμεί τα πράγματα.
Στον Αριστοτέλη (Μετ. Α4, 985b 4 (DK 67a 6)) διαβάζουμε, πως ο Λεύκιππος κι ο Δημόκριτος υποστηρίζουν, ότι τα στοιχεία είναι το πλήρες και το κενό, αποκαλώντας τα αντίστοιχα ὄν και μή ὄν. το ὄν είναι γεμάτο και στερεό, το μή ὄν άδειο και αραιό. Επειδή, όπως λένε, το κενό υπάρχει όσο και το σώμα, γι’ αυτό το μή ὄν υπάρχει όσο και το ὄν. Αυτά τα δύο είναι οι υλικές αιτίες των υπαρκτών πραγμάτων. Όπως ακριβώς άλλοι λένε, πως η υποκειμενική ουσία είναι προϊόν της συμπύκνωσης και της αραίωσης όπως ο Αναξιμένης, έτσι και ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος λένε, ότι οι αιτίες των άλλων πραγμάτων είναι οι διαφορές στα στοιχεία τους. Και αυτές είναι: το σχήμα, η διάταξη και η θέση. Το ὄν διαφέρει μόνο στο ρυθμό, στην επαφή και στην τροπή. Από αυτά ο ρυθμός είναι το σχήμα, η επαφή η διάταξη και η τροπή η θέση. Γιατί ,όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αριστοτέλης, το Α διαφέρει από το Ν στο σχήμα, το ΑΝ από το ΝΑ στη διάταξη και το Ζ από το Ν στη θέση.
Για να καταλήξουμε στην Ατομική Θεωρία αξίζει να διαβάσουμε και το απόσπασμα από τον Σιμπλίκιο (Περί Οὐρανοῦ 242,18 (DK 67a 14)): Αυτοί (δηλαδή ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος κι ο Επίκουρος) έλεγαν, ότι οι πρώτες αρχές των όντων είναι άπειρες στο πλήθος και πίστευαν, ότι είναι άτομες και αδιαίρετες και απαθείς, επειδή είναι συμπαγείς καθώς επίσης και ότι δεν έχουν καθόλου κενό μέσα τους. Γιατί η διαίρεση οφείλεται στο κενό που υπάρχει στα σώματα. Από τα παραπάνω καταλήγουμε, στο ότι πραγματικό θεωρείται αυτό που είναι σωματικό ή στερεό και εξισώνεται με το πλήρες, αποκλείοντας έτσι το κενό ή τα οποιαδήποτε μεσοδιαστήματα. Έτσι στο πραγματικό Ὄν του Παρμενίδη αντιπαρατίθεται το άτομο και το κενό, δηλαδή αυτό που είναι πλήρες και στερεό πρέπει να είναι αδιαίρετο ή με άλλα λόγια ένα άτομο (ετυμ: αρχ. α (στερ.) + τέμνω). Τα άτομα δεν γίνονται αισθητά από τον άνθρωπο, δεν είναι ορατά, γιατί είναι πολύ μικρά. Είναι αιώνια, αναλλοίωτα και άφθαρτα. Είναι άπειρα στο πλήθος και το σχήμα και διασκορπισμένα στο άπειρο κενό, επομένως οι ιδιότητες στις οποίες διαφέρουν ανάμεσά τους είναι το σχήμα και τη διάταξη. Έτσι, όλες οι «ποιοτικές» διαφορές στα αντικείμενα εξαρτώνται μόνο από ποσοτικές διαφορές και διαφορές θέσης και διάταξης.
Ο Διογένης Λαέρτιος (ΙΧ, 31 (DK67a 1)) μας ενημερώνει για τη θεωρία των ατομιστών σχετικά με τη γένεση του κόσμου: “Ο Λεύκιππος λέει, πως το παν είναι άπειρο… ένα μέρος του είναι γεμάτο και ένα άλλο άδειο… Από αυτό δημιουργούνται άπειροι κόσμοι, που διαλύονται πάλι σ’ αυτά τα στοιχεία. Οι κόσμοι δημιουργούνται με τον εξής τρόπο: πολλά σώματα, με κάθε λογής σχήματα, μετακινούνται στο μεγάλο κενό, αποχωρώντας από το άπειρο. Αυτά τα σώματα συναθροίζονται και παράγουν μια ενιαία δίνη, στην οποία, συγκρουόμενα το ένα με το άλλο και περιστρεφόμενα με κάθε τρόπο, αρχίζουν να διαχωρίζονται και τα όμοια να προσεγγίζουν τα όμοια. Όταν, όμως, το πλήθος τους αρχίζει να τα εμποδίζει να περιστρέφονται ισόρροπα, τα λεπτά κινούνται προς τα έξω, προς το κενό, σαν να περνούν από κόσκινο, ενώ τα υπόλοιπα παραμένουν μαζί και, μπλέκοντας το ένα με το άλλο, ενώνουν τις κινήσεις τους και παράγουν μια πρώτη σφαιροειδή δομή. Αυτή η δομή είναι σαν μια μεμβράνη που εμπεριέχει κάθε λογής σώματα. Και καθώς αυτά στροβιλίζονται γύρω γύρω χάρη στην αντίσταση του κέντρου, η περιβάλλουσα μεμβράνη γίνεται λεπτή, ενώ τα γειτονικά άτομα εξακολουθούν να συρρέουν, χάρη στην επαφή με τη δίνη. Έτσι, γεννήθηκε η Γη, καθώς τα άτομα που είχαν παρασυρθεί στο κέντρο έμειναν όλα εκεί μαζί. Και η περιβάλλουσα μεμβράνη αυξάνεται πάλι, καθώς τραβάει κοντά της τα εξωτερικά σώματα. Καθώς περιστρέφεται στη δίνη, ενσωματώνει καθετί που αγγίζει. Μερικά από αυτά τα σώματα που μπλέκουν το ένα με το άλλο σχηματίζουν ένα σύστημα που στην αρχή είναι υγρό και λασπώδες, αλλά, καθώς περιστρέφονται με την όλη δίνη, στεγνώνουν και έπειτα αναφλέγονται, για να σχηματίσουν έτσι την ουσία των ουράνιων σωμάτων“.
Αναλύοντας τη παραπάνω περιγραφή θα έλεγε κανείς, πως η δημιουργία του κόσμου χωρίζεται σε φάσεις: πρώτα ένα μεγάλο άθροισμα ατόμων απομονώνεται σε ένα μεγάλο τμήμα κενού. Έπειτα τα άτομα σχηματίζουν δίνη, δηλαδή κίνηση. Η δράση της δίνης κάνει τα όμοια άτομα να τείνουν προς τα όμοια. Τα μεγαλύτερα άτομα συγκεντρώνονται στο κέντρο, ενώ τα μικρότερα σπρώχνονται προς τα έξω. Το σύνολο τυλίγει ένα είδος μεμβράνης ή χιτώνα, μέσα στην οποία τα άτομα έρχονται σε επαφή με την περιστρεφόμενη μάζα. Λόγω της ταχύτητας της περιστροφής ορισμένα από αυτά αναφλέγονται και έτσι σχηματίζουν τα ουράνια σώματα, ενώ η γη σχηματίζεται από τα ογκωδέστερα άτομα που βρίσκονται στο κέντρο. Οι ατομικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν, ότι το σχήμα της γης είναι επίπεδο και υποστήριζαν μάλιστα, πως έγερνε προς τα κάτω, δηλαδή προς τον Νότο. Ριζοσπαστική στην αρχαία ελληνική σκέψη είναι η εισαγωγή της έννοιας των αναρίθμητων κόσμων. Οι ατομικοί είναι οι πρώτοι στοχαστές, στους οποίους με απόλυτη βεβαιότητα αποδίδουμε την ιδέα των άπειρων κόσμων, που γεννιούνται και πεθαίνουν σε όλην την έκταση του κενού. Αφού, λοιπόν, υπάρχουν αναρίθμητα άτομα και ένα άπειρο κενό, δεν υπάρχει λόγος γιατί να σχηματίστηκε μόνον ένας τέτοιος κόσμος.
Ἐν βυθῷ γάρ ἡ ἀλήθεια. Σε αυτήν τη φράση στηρίζεται ουσιαστικά όλο το ηθικό οικοδόμημα του Δημοκρίτου. Ο ατομικός φιλόσοφος ξεκινά από τον Παρμενίδη. Με κοινά στοιχεία την καχυποψία απέναντι στην αξιοπιστία των αισθήσεων, την προτεραιότητα της νοητικής οδού και την βεβαιότητα, ότι αυτό που υπάρχει πραγματικά είναι αμετάβλητο, καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι όλα όσα αντιλαμβανόμαστε είναι μόνο κατά συνθήκη αληθινά. Η μόνη, αξιόπιστη -γνήσια, όπως την ονομάζει ο ίδιος- γνώση είναι αυτή που προσλαμβάνεται μέσω της Νόησης, διαφορετικά εκείνη που προσλαμβάνεται μέσω των αισθήσεων θεωρείται σκοτεινή. Όντας, λοιπόν, φυσιοκράτης ο Δημόκριτος υποστηρίζει, πως συμβατικά υπάρχει το γλυκό, το πικρό, το θερμό, το ψυχρό, το χρώμα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τα άτομα και το κενό., τονίζοντας την αναίρεση της γνώσης μέσω των αισθήσεων ως αποκύημα της φαντασίας του ανθρώπου. Όσον αφορά στη γλώσσα, οι απόψεις του συμπίπτουν με εκείνες του σοφιστή Πρωταγόρα: Η γλώσσα είναι προϊόν συμφωνίας των ανθρώπων για την επιτυχή επικοινωνία μεταξύ τους και δεν αποτελεί φύσει χαρακτηριστικό του ανθρώπου.
Ἀνθρωπος εὐθυμίη γίνεται μετριότητι τέρψιος καί βίου συμμετρίη. Τα δέ ἐλλείποντα και ὑπερβάλλοντα μεταπίπτειν φιλεῖ καί μεγάλας κινησίας ἐμποιεῖν τῇ ψυχῇ. Βασική επιδίωξη της ζωής για τον Δημόκριτο είναι η ευθυμία, που περιλαμβάνει ψυχική γαλήνη και σταθερότητα. Οι άνθρωποι δεν ευτυχούν με τα σωματικά αγαθά, ούτε με τα χρήματα, αλλά με την ορθή σκέψη και την πολυμάθεια. Σημαντικό στοιχείο στην ηθική του φιλοσοφία είναι η επάρκεια: κανείς πρέπει να είναι ευτυχισμένος με όσα έχει. Η οργάνωση της ζωής πρέπει να διέπεται από το μέτρο. Όπου υπάρχει υπερβολή ή έλλειψη συντελούνται μεταπτώσεις και προκαλούνται απότομες συγκινήσεις στην ψυχή. Η εσωτερική γαλήνη είναι συνυφασμένη με την απαλλαγή από έντονες αλλαγές στη διάθεση. Αγαθό για τον Δημόκριτο δεν είναι το να μην αδικούμε, αλλά το να μην θέλουμε να αδικήσουμε. Ως προς την ψυχή, αυτή μοιάζει με το πυρ και είναι ό,τι ευγενέστερο και θείο υπάρχει στο σώμα. Όντας, όμως, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φυσιοκράτης, ο Δημόκριτος δεν πιστεύει στην αθανασία της ψυχής, αλλά αντίθετα τη θεωρεί φθαρτή.
Στον πολιτικό τομέα ο Δημόκριτος υποστήριζε σχεδόν ό,τι και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του σχετικά με τη κυριαρχία του Δήμου. Τα ζητήματα της πόλης θεωρούνται σπουδαιότερα από τα άλλα, καθώς όταν καταστρέφεται αυτή, καταστρέφονται τα πάντα. Η πείνα στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι πάντοτε προτιμότερη από την ευδαιμονία των δυναστικών πολιτευμάτων, όσο η δουλεία από την ελευθερία. Γι’ αυτό και πρέπει η επιλογή των αρχόντων να γίνεται βάσει των προσόντων τους, ώστε να κυβερνούν οι άριστοι και οι συνετοί. Μόνον έτσι θα ευτυχήσει μια πόλη, κάτι το οποίο συνεπάγεται και με την ευτυχία των ίδιων της των πολιτών, τόσο ατομικά όσο και στο σύνολό της.
Από πολλές απόψεις ο ατομισμός είναι η κορωνίδα της ελληνικής φιλοσοφίας πριν από τον Πλάτωνα. Εκπλήρωσε τον απώτερο σκοπό του ιωνικού υλικού μονισμού, κόβοντας τον γόρδιο δεσμό της ελεατικής κριτικής. Όσα και αν χρωστούσε όχι μόνο στον Παρμενίδη, τον Ζήνωνα και τον Μέλισσο, αλλά και στα πλουραλιστικά συστήματα του Εμπεδοκλή και του Αναξαγόρα, ο ατομισμός δεν ήταν μια εκλεκτική φιλοσοφία, όπως εκείνη του Διογένη Απολλωνιάτη. Ήταν ουσιαστικά μια καινούρια σύλληψη, που την επεξεργάστηκε διεξοδικά και επιδέξια ο Δημόκριτος και που, περνώντας στον Επίκουρο και το Λουκρήτιο, επρόκειτο να παίξει σημαντικό ρόλο στην ελληνική σκέψη, ακόμα και μετά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Τέλος, έδωσε ένα ερέθισμα για την ανάπτυξη της σύγχρονης ατομικής θεωρίας -που όμως είναι ολότελα διαφορετική στην αληθινή της φύση και στα κίνητρά της.
ΕΡΓΑ:
Όπως για τη ζωή, το ίδιο και για τα έργα του, δεν είμαστε σίγουροι για τίποτε. Κατά Σουίδα: “γνήσια δε αυτού βιβλία είσι δύο, ο τε Μέγας διάκοσμος και το Περί φύσεως κόσμου. Έγραψε δε και επιστολάς“. Ο Διογένης Λέρτιος αντίθετα αναφέρει χλογίες, όπως έκανε και για τα έργα του Πλάτωνα. Αυτά που είχε υπόψη του ο Θρασύλος πρέπει να ήταν περίπου 50. Εμείς έχουμε τους τίτλους κοντά 70 έργων. Δυστυχώς δεν σώθηκε κανένα έργο του. Έχουμε μερικά μόνο αποσπάσματα που μας διασώζουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Ο Λαέρτιος, με βάση τη κατάταξη του Θρασύλου, αναφέρει:
α. Ηθικά έργα:
Ι 1. Πυθαγόρης
2. Περί της του σοφού διαθέσεως
3. Περί των εν Άιδου
ΙΙ. 1. Περί ανδραγαθίας ή περί αρετής
2. Αμαλθείης κέρας
3. Περί ευθυμίης
4. Υπομνημάτων ηθικών.
β.Φυσικά έργα:
ΙΙΙ. 1. Μέγας διάκοσμος
2. Μικρός διάκοσμος
3. Κοσμογραφίη.
4. Περί των πλανητών
IV. 1. Περί φύσεως πρώτον
2. Περί ανθρώπου φύσεως δεύτερον
3. Περί νού
4. Περί αισθήσεων
V. 1. Περί χυμών
2. Περί χροών
3. Περί των διαφερόντων ρυσμών
4. Περί αμειψιρυσμιών
VI, 1. Κρατυντήρια
2. Περί ειδώλων ή περί προνοίας
3. Περί λογικών κανών α β γ
γ. Ασύντακτα έργα:
1. Αιτίαι ουράνιαι
2. Αιτίαι αέριοι
3. Αιτίαι επίπεδοι
4. Αιτίαι περί πυρός και των εν πυρί
5. Αιτίαι περί φωνών
6. Αιτίαι περί σπερμάτων και φυτών και καρπών
7. Αιτίαι περί ζώιων α β γ
8. Αιτίαι σύμμικτοι, Περί της λίθου.
δ. Μαθηματικά έργα:
VII. 1. Περί διαφορής γνώμης ή περί ψαύσιος κύκλου και σφαίρης
2. Περί γεωμετρίης
3. Γεωμετρικών
4. Αριθμοί
VIII. 1. Περί αλόγων γραμμών και ναστών α β
2. Εκπετάσματα
3. Μέγας ενιαυτός ή Αστρονομίη, παράπηγμα
4. Άμιλλα κλεψύδραι
IX. 1. Ουρανογραφίη
2.Γεωγραφίη
3. Πολογραφίη
4. Ακτινογραφίη
ε. Μουσικά έργα:
X. 1. Περί ρυθμών και αρμονίης
2. Περί ποιήσιος
3. Περί καλλοσύνης επέων
4. Περί ευφώνων και δυσφώνων γραμμάτων
XI. 1. Περί Ομήρου ή Ορθοεπείης και γλωσσέων
2. Περί αοιδής
3. Περί ρημάτων
4. Ονομαστικών
στ. Τεχνικά έργα:
XII. 1. Πρόγνωσις
2. Περί διαίτης ή διαιτητικόν
3. Ιατρική γνώμη
4. Αιτίαι περί ακαιριών και επικαιριών
XIII. 1. Περί γεωργίης ή Γεωμετρικόν
2. Περί Ζωγραφίης
3. Τακτικόν
4. Οπλομαχικόν
z. Υπομνήματα
1. Περί των εν Βαβυλώνι ιερών γραμμάτων
2. Περί των εν Μερόηι
3. Ωκεανού περίπλους
4. Περί ιστορίης
5. Χαλδαϊκός λόγος
6. Φρύγιος λόγος
7. Περί πυρετού και των από νόσου βησσόντων
8. Νομικά αίτια
9. Χερνικά ή προβλήματα
Από την αναφορά των τίτλων και μόνο φαίνεται ο πλούτος κι η ευρύτητα ενδιαφερόντων του και δικαιολογείται γιατί αποκλήθηκε “πένταθλος της φιλοσοφίας“. Ο Χέρμαν Ντιλς ,στο βιβλίο του Τα Αποσπάσματα Των Προσωκρατικών, τ. 2ος, συγκέντρωσε όλα τα αποσπάσματα που παραθέτουν αρχαίοι συγγραφείς για τη ζωή και το έργο του Δημόκριτου, καθώς και τα αποσπάσματα από έργα του ίδιου. Από τα 300 αποσπάσματα που αποδίδονται στον Αβδηρίτη σοφό τα περισσότερα είναι ηθικά. Από τους συγχρόνους του, ο Πλάτωνας όχι μόνο αποσπάσματα δεν παραθέτει, αλλά ούτε το όνομα του Δημόκριτου αναφέρει. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης -που τον θαυμάζει κι ο ίδιος προερχόταν από τη βόρεια Ελλάδα, τα Στάγιρα της Χαλκιδικής- παραθέτει πάμπολλα αποσπάσματα από τα έργα του και σημειώνει: “Μοιάζει να φρόντισε για όλα τα θέματα με προβλήματα“. Ασχολήθηκε με όλους τους τομείς και δημιούργησε μια θεωρία για όλα τα επίπεδα της πραγματικότητας, είναι ο πρώτος που διατύπωσε σύστημα στη φιλοσοφία.
ΡΗΤΑ:
Φοβερό να σε κυβερνά χειρότερος.
Να διδάσκεις τα πιο σύγχρονα.
Ζωή χωρίς γιορτές, μακρύς δρόμος χωρίς πανδοχείο.
Οι άνθρωποι έπλασαν το είδωλο της τύχης, ως πρόφαση και δικαιολογία για την δική τους αβουλία. Γιατί σπάνια μάχεται η τύχη με τη φρόνηση, ενώ, στις περισσότερες περιπτώσεις, η συνετή διορατικότητα κατευθύνει τη ζωή.
Λάθε βιώσας.
Ο χειρότερος τρόπος για την ανατροφή των νέων είναι το να τους δίνονται όλες οι ευκολίες. Γιατί η ευκολία γεννά τις ηδονές κι απ’ αυτές προέρχεται κάθε κακοήθεια.
Οι άνθρωποι επινόησαν τη φανταστική μορφή της τύχης, για να δικαιολογούνε τις αποτυχίες που οφείλονται στην απερισκεψία τους.
Η μάθηση σ’ όσους ευτυχούν είναι στολίδι και σ’ όσους ατυχούν είναι καταφύγιο.
Η ευδαιμονία δε βρίσκεται ούτε στα κοπάδια ούτε στο χρυσάφι, μα στη ψυχή που ‘ναι κατοικία του Θεού.
Ο πατέρας είναι το καλλίτερο παράδειγμα για τα παιδιά του.
Πρέπει κανείς ν’ ασκεί τη βαθιά και πλατιά σκέψη κι όχι τη πολυμάθεια.
Όταν λησμονεί κανείς τα λάθη του, γίνεται θρασύς.
Μικρές ευεργεσίες, αν δοθούν στη κατάλληλη στιγμή, κάνουνε την εντύπωση πιο μεγάλη.
Η τόλμη είναι η αρχή της δράσης.
Εκείνος που σε επαινεί για κάτι που δεν έχεις, επιθυμεί να σου αποσπάσει εκείνο που ‘χεις.
Καλλίτερα να ξεσκεπάζεις τα δικά σου λάθη, παρά των άλλων.
Οι περισσότεροι γίνονται καλοί στην πορεία της ζωής, παρά από τη φύση.
Καλό δεν είναι το να μην αδικείς, αλλά να μη θέλεις να αδικείς.
Η δόξα κι ο πλούτος, χωρίς σύνεση, δεν είναι πράγματα ασφαλή.
Όπου η αρετή δεν εκτιμάται, εκεί η κακία μιλάει ελεύθερα.
Δύο μορφές γνώσης υπάρχουν, η μία είναι γνήσια, η άλλη ασαφής και σκοτεινή. Στη σκοτεινή ανήκουν όλα τα παρακάτω: ό,τι βλέπουμε, ό,τι ακούμε, ό,τι μυρίζουμε, ό,τι γευόμαστε, ό,τι αγγίζουμε. Η άλλη μορφή γνώσης είναι η γνήσια, που είναι ξεχωριστή από την πρώτη. Όταν η σκοτεινή γνώση δε μπορεί πια ούτε να βλέπει στα μικρότερα ούτε να ακούει ούτε να αντιλαμβάνεται οσμές ούτε να αισθάνεται γεύση ούτε να αισθάνεται με την αφή, αλλά χρειάζεται να ερευνηθεί κάτι πιο λεπτό, τότε εμφανίζεται η γνήσια, που έχει ένα λεπτότερο όργανο, για να καταλάβει κάτι.
Στη πραγματικότητα δεν καταλαβαίνουμε τίποτα σταθερό, αλλά μόνο ό,τι μεταβάλλεται ανάλογα με την κατάσταση του σώματος και τη φύση των εξωτερικών επιδράσεων και των αντεπιδράσεων που προέρχονται μέσα από τους ίδιους. Στη συμβατική μας καθημερινή γλώσσα μιλάμε για γλυκό, πικρό, θερμό, ψυχρό, για χρώματα ενώ στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο άτομα και κενό.
Μερικοί άνθρωποι χωρίς να γνωρίζουν τη διάλυση της θνητής φύσης μας έχουν όμως γνώση της δυστυχίας που επικρατεί στη ζωή περνούν το χρόνο τους αυτής της ζωής μέσα σε ταραχές, φόβους και ταλαιπωρία πλάθοντας ψεύτικα παραμύθια για το μετά το τέλος της ζωής τους χρόνο.
Καλλίτερος σύμβουλος για την αρετή αποδεικνύεται εκείνος που χρησιμοποιεί τη συμβουλή και την πειθώ παρά εκείνος που χρησιμοποιεί το νόμο και τον εξαναγκασμό. Γιατί είναι φυσικό να κάνει κρυφά το κακό αυτός που κρατήθηκε μακριά από την αδικία με το φόβο του νόμου, ενώ αυτός που οδηγήθηκε στο σωστό με την πειθώ δεν είναι φυσικό ούτε κρυφά ούτε φανερά να κάνει κάτι ανάρμοστο. Γι? αυτό, αν κάποιος κάνει το σωστό κάτω από το φως της σύνεσης και της γνώσης, γίνεται γενναίος και ταυτόχρονα άνθρωπος με ευθυκρισία.
Υπάρχουν και νέοι μυαλωμένοι και γέροι άμυαλοι, τη σωστή σκέψη δεν τη διδάσκει ο χρόνος, αλλά η αγωγή στον κατάλληλο καιρό κι εκλεκτή φύση.
Οι άνθρωποι ζητούν την υγεία από τους θεούς με προσευχές, χωρίς να γνωρίζουν ότι έχουν μέσα τους τη δύναμη της, κάνοντας μάλιστα τα αντίθετα με την αμετρία τους, γίνονται οι ίδιοι προδότες της υγείας τους με τις υπερβολικές επιθυμίες τους.
Η ευτυχία κι η δυστυχία είναι της ψυχής
Σκέφτεται σωστά αυτός που δε λυπάται για όσα δεν έχει, αλλά που χαίρεται για όσα έχει.
Από τα ευχάριστα, αυτά που μας ευχαριστούν τα απολαμβάνουμε σπάνια.
Αν κανείς ξεπερνούσε το μέτρο, τότε τα πολύ ευχάριστα θα γίνονταν πολύ δυσάρεστα.
Πρέπει να προτιμάμε όχι οποιαδήποτε ηδονή, αλλά κείνη που έχει σχέση με την ομορφιά.
Τη μουσική δεν την ξεχώρισε η ανάγκη, αλλα προήλθε από ένα ψυχικό περίσσευμα, που υπήρχε από την αρχή.
Ο ποιητής όσα γράφει χωρίς θεϊκή έμπνευση, αυτά είναι χωρίς αξία.
Του σοφού άνδρα κάθε γη είναι βατή. Της αγαθής του ψυχής πατρίδα είναι ολόκληρος ο κόσμος. Πολλοί πολυμαθείς δεν έχουν νου.
Η τόλμη αρχίζει μια πράξη κι η τύχη την ολοκληρώνει.
Περισσότεροι γίνονται σωστοί με την εξάσκηση και δεν είναι έτσι από τη φύση τους.
Η αμάθεια του δυνατότερου γίνεται αιτία για σφάλμα.
Οι άμυαλοι έχουν παράλογες ελπίδες.
Όποιος δεν έχει ούτε ένα καλό φίλο, δεν αξίζει να ζει.
Δεν είναι περιττό να βγάζεις χρήματα, μα πολύ κακό είναι να τα βγάζεις άδικα.
Είναι δύσκολο να συμπεράνεις αμέσως τι είναι το καθετί.
Τίποτε δεν ξέρουμε κατευθείαν. γιατί η αλήθεια βρίσκεται στο βάθος.
Μη πασχίζεις να μάθεις το καθετί, για να μη γίνεις αμαθής σε όλα.
Η απλή σοφία αξίζει περισσότερο.
Η ομορφιά του σώματος είναι ζωώδικη, αν δεν υπάρχει νους.
Σπουδαίο στις συμφορές να σκέφτεσαι ό,τι πρέπει.
Οι θεοί δίνουν στους ανθρώπους όλα τα καλά, και παλιά και τώρα. Αντίθετα, όσα κακά και βλαβερά και ανώφελα έχουμε, αυτά ούτε παλιά ούτε τώρα τα δωρίζουν οι θεοί στους ανθρώπους, αλλά οι ίδιοι οι άνθρωποι τα πλησιάζουν, γιατί είναι τυφλός ο νους τους κι είναι απερίσκεπτοι.
Πρέπει να ασκείς το νου για πολλά, όχι τη πολυμάθεια.
Πρέπει να λες αληθινές κουβέντες, όχι πολλές.
Τα σωστά γνωρίζουν και με ζήλο επιδιώκουν όσοι από τη φύση είναι ικανοί γι’ αυτά.
Ο άνθρωπος πρέπει να παίρνει υπόψη του τούτο τον κανόνα, ότι δεν μπορεί να πιάσει την απόλυτη αλήθεια.
Σε πολλές περιπτώσεις ο λόγος πείθει εντονότερα απ’ ό,τι το χρυσάφι.
Χάνει τον καιρό του όποιος συμβουλεύει αυτόν που φαντάζεται πως έχει νου.
Πολλοί αν και δε διδάχτηκαν τη λογική, ζούνε σύμφωνα με τη λογική.
Ούτε τέχνη ούτε σοφία χτίζεται, αν δε μάθεις.
Όλοι οι άνθρωποι το ίδιο θεωρούν ως αγαθό και αληθινό. ο καθένας όμως διαφορετικό πράγμα θεωρεί ως ευχάριστο.
Η φήμη και ο πλούτος χωρίς σύνεση δεν είναι σίγουρα αποκτήματα.
Ο Δημόκριτος έλεγε ότι περισσότερο ήθελε να συλλάβει μια αιτία για τα πράγματα, παρά να πάρει τη βασιλεία των Περσών.
Λόγος σκιά έργου.
Να μην εμπιστεύεσαι τον καθένα αλλά τους δοκιμασμένους. Το πρώτο είναι ανόητο, το δεύτερο δείχνει συνετό.
Στο σοφό άντρα κάθε χώρα είναι ανοιχτή. πατρίδα της αγαθής ψυχής είναι ολόκληρος ο κόσμος.
Οι ανόητοι ζουν χωρίς να χαίρονται τη ζωή.
Σπουδαιότερο είναι να σκέφτεσαι πριν από τις πράξεις παρά να μετανιώνεις.
Η τύχη παραθέτει πλούσιο τραπέζι, η σωφροσύνη όμως όσο αρκεί για να χορτάσουμε. Η ευδαιμονία δεν κατοικεί ούτε στα βοσκήματα ούτε στο χρυσάφι. κατοικία της θεότητας είναι η ψυχή.
Η συνεχής αναβολή αφήνει τις πράξεις ανολοκλήρωτες.
Απατεώνες και υποκριτές είναι όσοι λένε τα πάντα, αλλά δεν πράττουν τίποτε.
Ο δοκιμασμένος και ο άπειρος άντρας κρίνεται όχι μόνο από όσα κάνει, μα και από όσα θέλει να κάνει.
Είναι πλεονεξία να λες το καθετί, και τίποτε να μη θέλεις να ακούς.
Είναι φοβερό να μιμείσαι τους κακούς και να μη θέλεις τους καλούς.
Αγαθό είναι όχι να μην αδικείς, αλλά κι ούτε να το θέλεις.
Να αποφεύγεις τα σφάλματα, όχι επειδή φοβάσαι την τιμωρία, αλλά γιατί έτσι οφείλεις.
Ωραίο είναι να εμποδίζεις αυτόν που αδικεί. αν δεν μπορείς, τουλάχιστον μην αδικείς μαζί του.
Ή να είσαι αγαθός ή να μιμείσαι τον αγαθό.
Και μόνος όταν είσαι μήτε να λες μήτε να κάνεις κάτι τιποτένιο. μάθε να ντρέπεσαι πιότερο τον εαυτό σου παρά τους άλλους.
Ο δίκαιος έρωτας απλά ποθεί το καλό.
Ο άδικος είναι πιο δυστυχισμένος από τον αδικημένο.
Οι θεοί αγαπούν μονάχα όσους εχθρεύονται την αδικία.
Πρέπει πρώτα να ντρέπεται τον εαυτό του όποιος πράττει άσχημα.
Αξίζει να ευγνωμονείς όχι αυτόν που αποβλέπει στην ανταμοιβή, αλλ’ αυτόν που συνειδητά αποφάσισε να κάνει το καλό.
Αντρείος είναι όχι μόνο όποιος νικά τους εχθρούς, αλλά και τις ηδονές. Μερικοί κυβερνούν πόλεις, μα είναι δούλοι στις γυναίκες.
Τους όρκους που δίνουν οι κακοί ενώ βρίσκονται σε ανάγκη, τους καταπατούν όταν ξεφύγουν τον κίνδυνο.
Όποιος προτιμά τα αγαθά της ψυχής, προτιμά αυτά που ταιριάζουν περισσότερο στη θεότητα. Όποιος προτιμά τα αγαθά του σώματος, προτιμά τα ανθρώπινα.
Η μεγάλη ευχαρίστηση δημιουργείται όταν βλέπεις τα ωραία έργα.
Όταν ξεχνάς τις κακίες σου γίνεσαι θρασύς.
Πρέπει να διαλέγεις όχι κάθε ηδονή, μα αυτήν που οδηγεί στο καλό.
Η ευχαρίστηση και η δυσαρέσκεια είναι στα σύνορα που χωρίζουν τα ωφέλιμα από τα βλαβερά.
Όταν ο κακός κατηγορεί, ο αγαθός σιωπά.
Ο αγαθός οδηγείται σε έργα δίκαια και νόμιμα, και χαίρεται ξυπνητός και στον ύπνο του, και έχει δύναμη και ζει χωρίς σκοτούρες. Όποιος όμως δε λογαριάζει το δίκιο και δεν πράττει όσα πρέπει, στενοχωριέται όταν τα βάλει στο μυαλό του, φοβάται και κακίζει τον εαυτό του.
Όταν κοιμάσαι τη μέρα, αυτό σημαίνει ή πως έχεις σωματικές ενοχλήσεις ή ψυχικές ανησυχίες ή τεμπελιά ή αμορφωσιά.
Είδωλα καλοντυμένα και στολισμένα όμορφα στο μάτι, εξόν χωρίς καρδιά.
Η συνεχής συναναστροφή με κακούς μεγαλώνει την έφεση στο κακό.
Οι άνθρωποι έπλασαν το είδωλο της τύχης, για να δικαιολογούν τη δική τους αβουλία. Γιατί σπάνια η τύχη αντιμάχεται τη φρόνηση. Στη ζωή τα περισσότερα τα κατευθύνει η συνετή διορατικότητα.
Μικρή ευγνωμοσύνη με τον καιρό τρανεύει σ’ όποιον τη δέχτηκε.
Να μην υποπτεύεσαι τον καθένα, αλλά να είσαι διακριτικός και σταθερός.
Άκαιρες ηδονές γεννούν αηδία.
Στα ζώα αρχοντιά είναι η δύναμη στο σώμα τους, ενώ στον άνθρωπο ο ηθικός χαρακτήρας.
Είναι μεγαλοψυχία να αντιμετωπίζεις με πραότητα κάποιο σφάλμα.
Η μετάνοια για αισχρά πράγματα σώζει τη ζωή.
Όσοι έχουν κατασταλαγμένο χαρακτήρα, αυτοί έχουν και αρμονική ζωή.
Να μη δέχεσαι κάτι ευχάριστο, αν δεν ωφελεί.
Είναι άσχημο να ασχολείσαι με τα ξένα και να αγνοείς τα δικά σου.
Η ισότητα στο καθετί είναι ωραίο. Η υπερβολή κι η έλλειψη δε γίνονται αποδεκτά.
Το συνηθισμένο ψάρι δεν έχει αγκάθια.
Οι άνθρωποι θα γίνουν ένας κι ο άνθρωπος θα είναι όλοι.
Είναι φυσικό να υποχωρείς στο νόμο, στον άρχοντα και στο σοφότερο.
Να διδάσκουμε την πολιτική τέχνη-πολύ σπουδαία-και να επιδιώκουμε τους κόπους. Έτσι, οι άνθρωποι κατορθώνουν τα μεγάλα και λαμπρά έργα.
Ο νόμος θέλει να ευεργετεί την ανθρώπινη ζωή, το μπορεί όμως όταν κι οι άνθρωποι θέλουν να ευτυχούν. Γιατί ο νόμος δείχνει τη δύναμή του σ’ όποιον του υποτάσσεται.
Η φτώχια στη δημοκρατία είναι τόσο προτιμότερη από την ευτυχία στην τυραννία, όσο η ελευθερία είναι προτιμότερη από τη δουλεία.
Μια εμφύλια επανάσταση είναι κακό και για τις δύο μερίδες. όμοια καταστρέφονται και νικητές και νικημένοι.
Η αρχηγία από τη φύση ανήκει στον ανώτερο.
Είναι σκληρό να εξουσιάζει ο χειρότερος.
Καλλίτερα να εξουσιάζεις τους ανόητους παρά να εξουσιάζουν οι ανόητοι.
Ζωή χωρίς γιορτές, δρόμος μακρύς χωρίς ξενοδοχείο.
Η ειλικρίνεια στο λόγο είναι δείγμα ελευθερίας, είναι όμως επικίνδυνο να διακρίνεις την κατάλληλη στιγμή.
Οι νόμοι δε θα απαγόρευαν να ζει ο καθένας αυτεξούσια, αρκεί να μην εκμεταλλευόταν ο ένας τον άλλο. γιατί ο φθόνος προετοιμάζει την επανάσταση.
Όποιος δεν αγαπά κανέναν, κανένας δεν τον αγαπά.
Η φιλία ενός συνετού είναι δυνατότερη απ’ όλων των ανόητων η φιλία.
Είναι εύκολο να βρεις φίλο στην ευτυχία, όταν όμως δυστυχείς είναι το πιο δύσκολο απ’ όλα.
Φίλοι δεν είναι όλοι οι συγγενείς, αλλά όσοι συμφωνούν για το ωφέλιμο.
Η συμφωνία στις ιδέες δημιουργεί τη φιλία.
Πολλοί που νομίζουν πως είναι φίλοι, δεν είναι. Άλλοι, που δεν το νομίζουν, είναι.
Η εχθρότητα ανάμεσα σε συγγενείς είναι πολύ σκληρότερη απ’ την εχθρότητα ανάμεσα σε ξένους.
Πολλοί αποφεύγουν τους φίλους, όταν πέσουν απ’ τον πλούτο στη φτώχια.
Η μόρφωση είναι στολίδι στους ευτυχισμένους και καταφύγιο στους άτυχους.
Η σωφροσύνη του πατέρα είναι η σπουδαιότερη υποθήκη για τα τέκνα.
Το χειρότερο απ’ όλα είναι να μεγαλώνει η νεότητα με μεγάλη άνεση. γιατί η άνεση γεννά τούτες τις ευχαριστήσεις που φέρνουν την κακία.
Στα νήπια δάσκαλος γίνεται όχι ο λόγος, αλλά τι συμβαίνει γύρω τους.
Παιδί, όχι άντρα δείχνει η αμέτρητη επιθυμία.
Τα λίγα λόγια είναι στολίδι της γυναίκας. ωραίο όμως και το στολίδι τούτο να’ ναι απλό.
Η συγκέντρωση πολλών χρημάτων για τα παιδιά είναι πρόφαση, για να καλύπτει το φιλάργυρο χαρακτήρα του ο γονιός.
Μερικές φορές οι νέοι έχουν σύνεση και οι γέροι ανοησία. ο χρόνος δε διδάσκει τη σκέψη, αλλά η έγκαιρη ανατροφή και η φύση.
Οι θεληματικοί κόποι σε προετοιμάζουν να υπομένεις και τους ανεπιθύμητους ευκολότερα.
Απ’ ό,τι βγαίνει το καλό, βγαίνει και το κακό, μακάρι όμως να είμαστε μακριά από το κακό. Το βαθύ νερό σε πολλά χρησιμεύει, είναι όμως και κακό, γιατί κρύβει τον κίνδυνο να πνιγείς. Εφευρέθηκε λοιπόν κάποιο μηχάνημα, να διδάσκεσαι το κολύμπι.
Οι άνθρωποι ευδαιμονούν με τις πολλές και σωστές σκέψεις, όχι με τα σώματα και τα χρήματα.
Αν δεν ποθείς πολλά, πολλά θα σου φαίνονται τα λίγα, γιατί και μικρή όρεξη ακόμη δημιουργεί φτώχια δυνατή όσο κι ο πλούτος.
Ευτυχισμένος όποιος ικανοποιείται με μετρημένα πράγματα, δυστυχισμένος όποιος στενοχωριέται για πολλά.
Οι έντονες επιθυμίες για κάτι τυφλώνουν την ψυχή και δε βλέπει τίποτε άλλο.
Όποιος υποκύπτει μπροστά στα χρήματα δεν μπορεί να είναι δίκαιος.
Ο πόθος χρημάτων, αν δεν τον σταματά η απληστία, είναι χειρότερος από την έσχατη φτώχια πολλών, οι μεγάλοι πόθοι γεννούν μεγάλη φτώχια.
Πλούτος που αποχτήθηκε από κακή εργασία δείχνει ολοφάνερη τη ντροπή.
Καλόγνωμος όποιος δε λυπάται για όσα δεν κατέχει, αλλά χαίρεται για όσα έχει.
Ελπίζοντας κακό κέρδος αρχίζεις να ζημιώνεις.
Τα κακά κέρδη ζημιώνουν την αρετή.
Ο Δημόκριτος έλεγε ότι το να ζεις χωρίς φρόνηση, σύνεση και ηθική: δεν είναι κακή ζωή, αλλά ένας μακροχρόνιος θάνατος.
Δυνατότερες είναι οι ελπίδες των μορφωμένων παρά ο πλούτος των αμαθών.
Οι λογικοί έχουν πραγματοποιήσιμες ελπίδες, ενώ οι ελπίδες των ανόητων είναι απραγματοποίητες.
Να επιδιώκεις έργα και πράξεις αρετής, όχι λόγια.
Οι ανόητοι βάζουν μυαλό σαν δυστυχήσουν.
Πολλοί πράττουν τα χειρότερα μα λένε τα καλύτερα.
Όσοι επαινούν υιούς ανόητους πολύ τους βλάπτουν.
Καλλίτερα άλλος να σ’ επαινεί παρά να επαινείσαι μόνος σου.
Σπουδαιότερο να κρίνεις τα δικά σου σφάλματα παρά τα ξένα.
Ο συνεχής κόπος γίνεται ελαφρότερος με τη συνήθεια.
Οι άνθρωποι την ώρα που αποφεύγουν το θάνατο τον επιδιώκουν.
