Είναι πράγματι συγκινητικό να έρχεται κανείς σε επαφή σήμερα με ευρηματικές μηχανές που επινοήθηκαν πριν από χιλιάδες χρόνια… Τη δυνατότητα αυτή μάς προσφέρει το νέο εκθετήριο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας του κέντρου ΝΟΗΣΙΣ της Θεσσαλονίκης.
Πέρα από την πετυχημένη παρουσία των αρχαίων Ελλήνων στη Φιλοσοφία, στη Φυσική και στα Μαθηματικά, οι πρόγονοί μας είχαν αναπτύξει αξιόλογη δραστηριότητα και στην τεχνολογία. Αυτό το τελευταίο στοιχείο, που δεν είναι ευρύτερα γνωστό, προσπαθεί να προβάλει το νέο εκθετήριο της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, το οποίο άνοιξε τις πύλες του για το κοινό την περασμένη Δευτέρα στο Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας ΝΟΗΣΙΣ στη Θεσσαλονίκη.
Το ελληνικό σχολείο αφιερώνει μεγάλο χρόνο στη διδασκαλία της ιστορίας της χώρας μας καθώς και στην παρουσίαση των πολιτιστικών επιτευγμάτων των προγόνων μας. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, των μαθηματικών και της ιατρικής, η άνθηση της φιλοσοφίας καθώς και η ανάπτυξη των πολιτικών συστημάτων και της στρατιωτικής τεχνικής. Ωστόσο πολύ λίγη έμφαση δίνεται σε εκείνη την πλευρά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που συνδέεται με το βασικό χαρακτηριστικό της σημερινής εποχής, τηντεχνολογία. Στο νέο εκθετήριο του ΚΔΕΜΤ ΝΟΗΣΙΣ παρουσιάζονται δείγματα τεχνολογικών στοιχείων και επιτευγμάτων της αρχαίας Ελλάδας, με ομοιώματα που κατασκευάστηκαν με βάση πληροφορίες από γραπτές πηγές. Ενα μεγάλο μέρος από αυτά βασίζεται στα εκθέματα της αντίστοιχης έκθεσης που είχε διοργανωθεί από το Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης κατά τις εκδηλώσεις της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 1997. Ενα άλλο μεγάλο μέρος αποτελείται από νεότερα αποκτήματα και ένα μικρότερο αποτελεί δωρεά του Δήμου Λιτοχώρου στο ΝΟΗΣΙΣ.
Τα εκθέματα αντιπροσωπεύουν διάφορες θεματικές ενότητες, μερικές από τις οποίες αναφέρονται στη συνέχεια μαζί με τυπικά παραδείγματα της καθεμιάς από αυτές.
Οπλικά συστήματα. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, «πόλεμος πατήρ πάντων» και δεν είναι παράξενο που οι αρχαίοι Ελληνες είχαν αναπτύξει πολεμικές μηχανές για την υποστήριξη των πολυάριθμων πολέμων που χαρακτήριζαν εκείνη την εποχή. Στην έκθεση παρουσιάζονται πολλοί καταπέλτες και βαλλίστρες, καθώς και εκτοξευτές υγρού πυρός των βυζαντινών χρόνων.
Ναυπηγική. Η θάλασσα αποτελούσε τη βασική οδό μεταφοράς εμπορευμάτων στην αρχαία Ελλάδα. Για τον λόγο αυτόν αναπτύχθηκε τόσο η τεχνολογία κατασκευής φορτηγών πλοίων για την εξυπηρέτηση του εμπορίου, όπως ήταν το πλοίο της Κυρήνειας και η ολκάδα (πρόγονος του σημερινού τρεχαντηριού), όσο και η τεχνολογία κατασκευής πολεμικών πλοίων για την προστασία των θαλάσσιων δρόμων επικοινωνίας, όπως ήταν η πεντηκόντορος και η τριήρης.
Μετρητικά όργανα. Το εμπόριο και η οικονομία απαιτούν τη χρήση οργάνων μέτρησης διάφορων ποσοτήτων, όπως για παράδειγμα βάρους, μήκους και όγκου. Στην έκθεση παρουσιάζονται αρκετά όργανα μέτρησης χρόνου, ένα όργανο μέτρησης αστρονομικών γωνιών, το οδόμετρο του Ηρωνος για τη μέτρηση οδικών αποστάσεων και, φυσικά, ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο πρώτος υπολογιστής που χρησιμοποιούσε γρανάζια αντί για τρανζίστορ.
Μουσικά όργανα. Η μουσική αποτελεί σημαντικό στοιχείο κάθε πολιτισμού. Στην αρχαία Ελλάδα είχαν κατασκευαστεί πολλά μουσικά όργανα, πέρα από τηλύραπου είναι γενικά γνωστή. Στην έκθεση παρουσιάζεται η ύδραυλις, ένα μουσικό όργανο που μοιάζει με το σημερινό εκκλησιαστικό όργανο και στο οποίο η ροή του αέρα επιτυγχάνεται με τρόπο παρόμοιο με αυτόν που χρησιμοποιείται σήμερα για τη διανομή του φυσικού αερίου.
Αυτοματισμοί. Πέρα από τις καθημερινές ανάγκες, οι αρχαίοι έλληνες εφευρέτες είχαν κατασκευάσει και μηχανισμούς για τον εντυπωσιασμό των επισκεπτών ναών καθώς και για τη διασκέδαση του κοινού. Στην έκθεση παρουσιάζονται εφευρέσεις του Ηρωνος, όπως για παράδειγμα οι αυτόματες πύλες ναού, οι οποίες άνοιγαν όταν γινόταν θυσία στον βωμό και έκλειναν με το τέλος της, και η περίφημηαιολόσφαιρα , η πρώτη ατμομηχανή 1.500
χρόνια πριν από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης.
Μηχανολογία. Σημαντικό ρόλο στην οικοδομική παίζουν οι ανυψωτικές μηχανές και οι αντλίες. Στην έκθεση παρουσιάζονται πολλές αντλίες, όπως για παράδειγμα ο κοχλίας του Αρχιμήδη, η αντλία του Κτησίβιου και η αλυσιδωτή αντλία του Φίλωνος, καθώς και η ανυψωτική μηχανή νερού της Περαχώρας.
Οικοδομική και τεχνικά έργα. H ανθεκτικότητα των δημόσιων οικοδομών της αρχαίας Ελλάδας, όπως για παράδειγμα οι ναοί, μας εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα, όταν διαπιστώνουμε ότι έχουν αντέξει για χιλιετίες. Λιγότερο γνωστά είναι τα οικοδομικά και τεχνικά έργα της καθημερινής ζωής. Στην έκθεση παρουσιάζονται, μεταξύ άλλων, πολυώροφα σπίτια και υδραυλικές εγκαταστάσεις της Σαντορίνης.
Μεταλλευτική και μεταλλουργία. Βασικό ρόλο στον τεχνολογικό πολιτισμό ενός λαού παίζει και η τεχνολογία των υλικών, κυρίως των μετάλλων. Οι αρχαίοι Ελληνες είχαν αναπτύξει στην ομηρική εποχή τη μεταλλουργία του ορείχαλκου και στα μεταγενέστερα χρόνια τη μεταλλουργία του σιδήρου. Στην έκθεση παρουσιάζονται ένα καμίνι τήξης χαλκού και το πρώτο, ίσως, έγγραφο βιομηχανικού πρότυπου, στο οποίο καταγράφονται οι προδιαγραφές κατασκευής των συνδέσμων των κιόνων ενός ναού.
Επικοινωνίες. Σύμφωνα με την παράδοση, η είδηση της νίκης των Ελλήνων στην Τροία μεταδόθηκε στην Ελλάδα με φρυκτωρίες, δηλαδή με το άναμμα φωτιάς στις κορυφές διαδοχικών βουνών. Στα μεταγενέστερα χρόνια υπήρξαν εφευρέσεις σημαντικά πιο προχωρημένες, όπως για παράδειγμα ο υδραυλικός τηλέγραφος του Αινεία, που είναι ένα από τα εκθέματα.
Καθημερινή ζωή. Τέλος, σημαντικό ρόλο παίζουν και οι εφευρέσεις που υποστηρίζουν τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Χαρακτηριστικά σχετικά εκθέματα είναι ένας εκχυμωτής για την έκθλιψη φρούτων, ένας αργαλειός και μια ύσπληγα, ένας μηχανισμός που εξασφάλιζε την ταυτόχρονη εκκίνηση των δρομέων, ίχνη του οποίου έχουν διασωθεί στο στάδιο της Αρχαίας Ολυμπίας. Σημαντικά εκθέματα είναι επίσης πολλά ιατρικά εργαλεία, όπως για παράδειγμα νυστέρια και ένα κολποσκόπιο που βρέθηκε στο Δίον.
TO TEXNOΠΑΡΚΟ
Στο ΚΔΕΜΤ ΝΟΗΣΙΣ άνοιξε τις πύλες του και τοΤεχνοπάρκο , μια αίθουσα με συμμετοχικά εκθέματα, με τα οποία οι επισκέπτες παίζουν πραγματοποιώντας με χαλαρό τρόπο πειράματα Φυσικής. Μερικά από αυτά συνδέονται με εφευρέσεις των αρχαίων Ελλήνων. Για παράδειγμα, το πολύσπαστο (σε πρώτο πλάνο) επιτρέπει στη δεσποινίδα να αντιμετωπίσει με το ένα χέρι τη δύναμη τριών συμμαθητών της, ενώ στο βάθος ένας άλλος μαθητής προσπαθεί να σηκώσει μόνος του, με τη βοήθεια ενός μοχλού, ένα αυτοκίνητο.
Ο κ. Χάρης Βάρβογλης είναι καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
