Οι δρόμοι της γνώσης διατρέχουν την ανθρώπινη ιστορία, από την στιγμή που ο άνθρωπος έμαθε να διαχειρίζεται την φωτιά, έμαθε να καλλιεργεί την γη, και εξημέρωσε τα ζώα παύοντας να είναι νομάδας τροφοσυλλέκτης.
Στην Ελληνική μυθολογία, ο Τιτάνας Προμηθέας έδωσε την φωτιά στους ανθρώπους, και η Δήμητρα τους έμαθε την καλλιέργεια της γης, ιδρύοντας τα Ελευσίνια μυστήρια.
Στα Ελευσίνια μυστήρια αλλά και στις υπόλοιπες μυστηριακές τελετές, η χρήση του μύθου της αλληγορίας και των αρχετυπικών συμβόλων, αποτέλεσαν βασικά εργαλεία μύησης και μάθησης.
Στον φιλοσοφικό λόγο, ο Πλάτων (427 π.Χ.-347 π.Χ.), χρησιμοποιεί κατά κόρον τον μύθο, τα σύμβολα, και τον αλληγορικό λόγο. Για τον Πλάτωνα υπάρχει η εξωτερική γνώση, που προσλαμβάνει ο άνθρωπος με τις αισθήσεις και τη λογική του, αλλά υπάρχει και η εσωτερική γνώση που κατακτιέται δια μέσω του «φιλοσοφικού έρωτα», όταν ο νους αποκτάει «φτερά» – «ίπταται» στην σφαίρα του «αγαθού».
Η «εσωτερική» αυτή γνώση κατακτιέται πολύ πιο δύσκολα, καθώς προϋποθέτει τη σταθερή και αδιάλειπτη ενατένιση της εσωτερικής ζωής, την υπέρβαση των αισθήσεων και τον απόλυτο έλεγχο του νου.
Συνεπώς, εραστής της σοφίας, των ιδεών και των αρχετύπων είναι αυτός ο οποίος έχει υπερβεί τον κόσμο των αισθήσεων των παθών και των επιθυμιών, επειδή γι’ αυτόν ανασηκώθηκε το πέπλο της πλάνης και της λήθης, βγήκε από το σπήλαιο, και αντίκρισε τις ιδέες και την αιώνια Αλήθεια, το «Αγαθό».
Η αληθινή γνώση δεν είναι για τον Πλάτωνα μια γνώση θεωρητική και αφηρημένη που θα μπορούσε να μάθει κάποιος μέσα από βιβλία και διδασκαλίες. Λέγεται μάλιστα πως κάποτε ένας μαθητής του Πλάτωνα, ταξίδευε με πλοίο, μεταφέροντας μαζί του την μεγαλύτερη περιουσία του, τις σημειώσεις του δασκάλου του Πλάτωνα. Το πλοίο όμως στο οποίο επέβαινε βυθίστηκε. Ο ίδιος σώθηκε, αλλά χάθηκαν στο βυθό της θάλασσας όλα τα βιβλία, και οι σημειώσεις που είχε συγκεντρώσει από τις διδασκαλίες του Πλάτωνα. Μόνο τότε κατάλαβε γατί ο δάσκαλος του ο Πλάτων, επέμενε ότι η γνώση δεν πρέπει να «γράφεται» στα βιβλία, αλλά στην ψυχή…
Για την πραγματική γνώση και τους αληθινούς φιλοσόφους έγραφε ο Πλάτων (Επιστολή Ζ΄ 340d-341c) :
«..Όσοι δεν είναι πραγματικά φιλόσοφοι έχουν μόνο ένα πασάλειμμα από αμφίβολες γνώσεις και πείθουν τον εαυτό τους ότι δεν τους λείπει πια το παραμικρό. Όμως η φιλοσοφική γνώση της ουσίας του πράγματος δεν μπορεί να διατυπωθεί με το λόγο, όπως άλλες γνώσεις, αλλά, μετά από μακρόχρονη κοινή αναζήτησή της και αδιάκοπη ενασχόληση με αυτή, γεννιέται στην ψυχή ξαφνικά, σαν το φως που ανάβει από μια σπίθα, και ύστερα τρέφεται μόνη της»!
Βασικό εργαλείο σε αυτή την προσπάθεια, αποτελούν τα σύμβολα, αφενός μεν, διότι τα σύμβολα αποτελούν μία σύντομη και «συμπυκνωμένη γνώση», και αφετέρου διότι κάποια σύμβολα δεν μπορούν να ερμηνευθούν από όλους.
Το σύμβολο είναι η «τέχνη του σκέπτεσθαι με εικόνες». Ας μην ξεχνάμε πως ο άνθρωπος πρώτα χρησιμοποιεί τις εικόνες και τα σύμβολα στον γραπτό λόγο, και μετά την αλφαβητική γραφή. Για αυτό τον λόγο οι αρχαίοι Αιγύπτιοι χρησιμοποίησαν τα ιερογλυφικά, οι Κινέζοι τα ιδεογράμματα, και οι Μινωίτες την Γραμμική γραφή.
Ο Πλωτίνος (204-270 μ.Χ.), αναφέρει σχετικά (Εννεάδα V 8, 5-6):
«Γι’ αυτό οι παλαιοί έλεγαν ότι οι ιδέες είναι οντά και ουσίες. Αυτό το έχουν συλλάβει, μου φαίνεται και οι Αιγύπτιοι σοφοί, και για να εκθέσουν τη σοφία τους δεν χρησιμοποιούσαν την αλφαβητική γραφή, αλλά χρησιμοποιούσαν την ιερογλυφική γραφή. Σκάλιζαν αγάλματα μέσα στους ναούς, καθένα από τα οποία είναι το σύμβολο ενός ορισμένου πράγματος. Έτσι έκαναν ορατό ότι εκεί πάνω δεν υπάρχει συλλογιστική σύλληψη, ότι αντίθετα κάθε άγαλμα είναι επιστήμη και σοφία και συνάμα η προϋπόθεση της.»
Η λέξη σύμβολο βγαίνει από το συμβάλω, βάζω μαζί, κοινές προσωπικές εμπειρίες του καθενός έτσι ώστε να μπορούμε να συντονιζόμαστε, να συνεννοούμαστε, να εννοούμε το ίδιο πράγμα.
Τα σύμβολα είναι για το πνεύμα ότι τα εργαλεία για τα χέρια, μεγιστοποιούν τις δυνατότητες αντίληψης. Ξεκινώντας από την οπτική επαφή με ένα σύμβολο, εάν εντρυφήσουμε επισταμένως σε αυτό μέσω γνώσεως των κλείδων αποσυμβολισμού και αποκρυπτογράφησης, μπορούμε να αντιληφθούμε το υποκρύπτουν μήνυμα που εμπεριέχει.
Ο Πλούταρχος (45-120 μ.χ) εξηγεί σχετικά (περί Ίσιδος και Οσίριδος 20F):
«Οι ποιητές και οι λογογράφοι όπως οι αράχνες υφαίνουν τον ιστό από την αρχή δίχως βάση, και τον επεκτείνουν έτσι και αυτά (οι μύθοι και τα σύμβολα) περιέχουν μερικές ιστορίες και διηγήσεις αληθινές. Όπως οι μαθηματικοί λένε πως το ουράνιο τόξο είναι εικόνα του ήλιου και η χρωματική ποικιλομορφία του προκαλείται από την αντανάκλαση επάνω σε κάποιο νέφος, έτσι και ο μύθος/σύμβολο είναι εικόνα κάποιου άλλου λόγου ο οποίος ανακαλεί στην διάνοια μας συγκεκριμένα νοήματα.»
Μέσα από ένα μεγάλο αριθμό συμβόλων με τα οποία ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή και στον σύγχρονο κόσμο, υπάρχει ήδη από την αρχαιότητα μία σχετικά μικρή, αλλά ιδιαίτερα σημαντική κατηγορία που παίζει καθοριστικό ρόλο στην ζωή της ανθρωπότητας. Είναι τα παγκόσμια αρχετυπικά σύμβολα όπως: O ήλιος – ο κύκλος, το φεγγάρι –τα κέρατα, η γυναίκα, ο φαλλός, το σπήλαιο, το δέντρο της ζωής, ο ζωδιακός, το κέρας, το φίδι, ο δράκος, το περιστέρι, ο λαβύρινθος , ο σταυρός, το ξίφος κ.λ.π.
Τα αρχετυπικά αυτά σύμβολα, αλλά και ένας αριθμός άλλων τα οποία δεν είναι γνωστά σε όλους, μετατρέπονται συχνά σύμφωνα με τον Πλωτίνο (204-270 μ.Χ.), μετά την μελέτη σε αντικείμενα άσκησης διαλογισμού, των οποίων το νόημα μπορεί να «αποκαλυφθεί», μόνο μέσω της εντατικής διαδικασίας συγκέντρωσης, και αυτοστοχασμού.
Το πραγματικό τους νόημα τους μπορεί να αποκαλυφθεί, μέσω της διεύρυνσης του ίδιου μας του εαυτού. Όταν ο άνθρωπος στρέφεται προς τον εσωτερικό του εαυτό, τότε δια μέσου του εαυτού επέρχεται η ενόραση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στις Εννεάδες ( Ill 8, 6 – 7):
«Ο στόχος των ανθρώπινων πράξεων έγκειται στη γνώση, και κάθε έφεση είναι έφεση για γνώση… Δεν πρέπει οι έννοιες να στέκονται έξω, αλλά πρέπει να ενοποιούνται με την ψυχή αυτού που μαθαίνει, ώσπου αυτή να τις συναντά ως κάτι οικείο. Όταν η ψυχή εξοικειωθεί και γίνει σύστοιχη με τις έννοιες, τότε τις παίρνει στα χέρια της – διότι πρωτύτερα βέβαια δεν τις κατείχε — και αρχίζει να τις κατανοεί.
Παίρνοντας τις στα χέρια η ψυχή γίνεται διαφορετική από ό,τι ήταν πριν, και διαλογιζόμενη βλέπει τις έννοιες σαν κάτι διαφορετικό από αυτήν ωστόσο και αυτή η ίδια είναι μια έννοια [ = «λόγος»] και τρόπον τινά ένας νους, αλλά ένας νους που βλέπει κάτι άλλο από τον εαυτό του. Να γιατί ο σοφός, ήδη κατάφωτος από τον λογισμό, βγάζει από μέσα του όσα φανερώνει στους άλλους, και ενώπιον του εαυτού του είναι καθαρή θέαση. Διότι αυτός ήδη τείνει προς την ενότητα [ = «προς το έν» – Αγαθό] και προς την ηρεμία όχι μόνο σε σχέση προς τα εξωτερικά πράγματα, αλλά και σε σχέση προς τον εαυτό του: τα πάντα είναι μέσα του.»
Η μελέτη, η εστίαση της προσοχής, η συγκέντρωση, ο έλεγχος των σκέψεων, ο συντονισμός σε συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και αντίληψης, μπορούν να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα.
Ο μαθητής του Πλωτίνου Πορφύριος (234 – 305 μ.χ), ορίζει την άσκηση αυτή, ως μία σταδιακή διαδικασία «εσωτερικής μεταμόρφωσης», και διεύρυνσης του νου….!
Η γνώση ήταν πάντα δύναμη, αλλά δεν μοχθούν το ίδιο όλοι οι άνθρωποι το ίδιο για αυτή, ούτε επίσης έχουν όλοι την δυνατότητα να την διαχειριστούν κατά τον ίδιο τρόπο. Έτσι ανά τους αιώνες ένα «μυστικό ρεύμα γνώσης» διατρέχει τους ανθρώπινους πολιτισμούς χρησιμοποιώντας ως «οχήματα» τον «αλληγορικό λόγο» και τα «σύμβολα», εργαλεία τα οποία δεν είναι γνωστά στους περισσότερους.
Το ρεύμα αυτό για τον Δυτικό πολιτισμό ξεκινά από την αρχαία Ελλάδα, περνά στον Ρωμαϊκό κόσμο, κρύβεται στα πιο σκοτεινά ράφια κατά τον Μεσαίωνα (όσα γλύτωσαν της πυράς) και ξανά ανακαλύπτεται κατά την αναγέννηση στην Ιταλία.
Δεν είναι τυχαίο πως η Αναγέννηση ξεκίνησε από την Ιταλία, και δεν είναι επίσης τυχαίο πως η Αναγέννηση σηματοδότησε το τέλος του Μεσαίωνα. Η αναγέννηση ξεκινά με την Σύνοδο της Φεράρας – Φλωρεντίας (1437-1439 μ.χ ), όταν η παρουσία των Βυζαντινών απεσταλμένων, ιδίως του Πλήθωνα του Γεμιστού, προκάλεσε τον θαυμασμό των Ιταλών.
Εκτιμήθηκε ιδιαιτέρως η ευρυμάθεια και η βαθιά γνώση του Πλήθωνα του Γεμιστού στην Πλατωνική, την Νέο Πλατωνική και την Ερμητική φιλοσοφία, σχολές σκέψεις οι οποίες ήταν ελάχιστα γνωστές στους Δυτικούς λογίους έως τότε.
Η μεταλαμπάδευση αυτής της ξεχασμένης για την Δύση αρχαίας Ελληνικής γνώσης, ολοκληρώθηκε με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σελτζούκους Τούρκους στις 29 Μαΐου του 1453, και την φυγάδευση των Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία.
Η Αναγέννηση διαρκεί από τα μέσα περίπου του 14ου έως τα τέλη του 16ου αιώνα και χαρακτηρίζεται από τον κλασικισμό, την προσήλωση στη μελέτη του αρχαίου Ελληνικού και Ρωμαϊκού πολιτισμού, των Πλατωνικών, Νεο Πλατωνικών και Ερμητικών κειμένων, με εκπροσώπους πανεπιστήμονες και καλλιτέχνες όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ραφαήλ, ο Παράκελσος και άλλοι.
Η συμβολική γνώση δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει, δεν εκλογικεύεται, ερμηνεύεται όμως χρησιμοποιώντας μεθόδους τις οποίες μας άφησαν παρακαταθήκη ο Πλάτωνας, οι Στωικοί, οι Νέο Πλατωνικοί,συνεχίστηκε στους νεώτερους χρόνους με τον Carl Jung, και τον Joseph Campbell, ενώ η συμβολογία έγινε πρόσφατα γνωστή στο ευρύ κοινό από το με το bestseller του DanBrown o «Κώδικας Ντα Βίντσι».
Σήμερα θα παρουσιάσω τρείς φωτογραφίες, από το κάστρο του Δουκάτου του Urbino- Ουρμπίνο, τα οποία αποτυπώνουν την επιρροή της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας και των συμβόλων της, στην αρχιτεκτονική (και όχι μόνο) της Ιταλικής αναγέννησης.
Πριν παρουσιάσω τις φωτογραφίες λίγα λόγια για το Δουκάτο του Urbino.
Το Urbino είναι μια Μεσαιωνική πόλη στην κεντρική Ιταλία , αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1998, και είναι η γενέτειρα ενός από τους τρείς σημαντικότερους εκπροσώπους της Αναγέννησης, του Ραφαήλ.
Η κατασκευή του παλατιού του Δουκάτου του Urbino ξεκίνησε από τον Δούκα Federico III da Montefeltro ( 1422 –1482), γύρω στα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα, και θεωρείται χαρακτηριστικό παράδειγμα της Ιταλικής Αναγέννησης. Εκεί ο Ραφαήλ πήρε τα πρώτα ερεθίσματα τέχνης από τον πατέρα του Santi, ο οποίος ήταν επίσης επαγγελματίας ζωγράφος και ποιητής.
Στις φωτογραφίες που θα εξετάσουμε, θα διαπιστώσετε το πως τα σύμβολα υποκρύπτουν σημειολογικά την γνώση, και τονίζουν την ατραπό που οφείλει να ακολουθήσει ο αναζητητής. Στοιχεία που καθόρισαν την Αναγέννηση, και τα οποία δυστυχώς δεν βιώσαμε στην Ελλάδα.
Φωτογραφία πρώτη:
Η είσοδος στην βιβλιοθήκη του κάστρου του Δούκα Federico III da Montefeltro.
Πάνω από την θύρα απεικονίζονται δελφίνια, ανάμεσα σε τρίαινες του Ποσειδώνα. Τα δελφίνια είναι σύμβολο της σωτηρίας. Η σωτηρία λοιπόν εφόσον τα δελφίνια βρίσκονται στην είσοδο της βιβλιοθήκης μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της γνώσης. Η τρίαινα του Ποσειδώνα, αναφέρει ο Πλούταρχος (στο «περί Ισιδος και Οσίριδος»):
«είναι σύμβολο τού τρίτου χώρου, τον οποίον κατέχει η θάλασσα, κατά σειρά ταγμένη μετά από τον ουρανό και τον αέρα. Γι’ αυτό ονόμασαν έτσι την Αμφιτρίτη και τους Τρίτωνες.»
Η Θάλασσα συνδέεται με τα συναισθήματα. Ένας άνθρωπος που ελέγχει τα πάθη και τα συναισθήματα του, βαδίζει προς την αυτοπραγμάτωση, και την αυτογνωσία. Η Τρίαινα συμβολίζει επίσης το παρελθόν, παρόν, και μέλλον. Το κεντρικό σκέλος το παρόν είναι δώρο του παρελθόντος, και δημιουργός του μέλλοντος. Αντλούμε τις γνώσεις μας από το παρελθόν, μπολιάζουμε με αυτές δημιουργικά το παρόν, δημιουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα καλύτερο μέλλον.
Φωτογραφία δεύτερη:
Το κάστρο του Sassocorvaro, στο Δουκάτο του Urbino, από ψηλά.
Το κάστρο έχει την μορφή χελώνας, για τέσσερις βασικούς λόγους.
1. Πρώτον ως γνωστόν η γνώση δύναμη, συνεπώς είναι ικανή υπό όρους να μας προστατεύσει (κάστρο αμυντική κατασκευή).
2. Δεύτερον η χελώνα βαδίζει αργά, αργά πρέπει να είναι και τα βήματα του μαθητή της γνώσης.
3. Τρίτον η χελώνα ζει πολλά χρόνια, η μάθηση είναι μία διαδικασία που διαρκεί μια ζωή, που προϋποθέτει να αναιρούμε διαρκώς ότι γνωρίζουμε.
4. Τέταρτον η χελώνα λόγω κατασκευής, βάση (Γη – υλη), εσωτερικό σώμα (άνθρωπος – ψύχη) και καβούκι (ουράνιο στερέωμα -πνεύμα), συμβολίζει την ένωση στον άνθρωπου του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου.
Φωτογραφία τρίτη:
Επιγραφή στα Ελληνικά σε έμβλημα του Δούκα Federico III da Montefeltro.
Στην επιγραφή διαβάζουμε: «ΦΙΛΑΡΕΤΩ ΤΑΤΩ», δηλ, αυτός που αγαπά την αρετή. Που σημαίνει πως αυτός που αγαπά την αρετή μπορεί να επιτύχει τους στόχους του.
Τα προαναφερθέντα, αποτελούν ένα ελάχιστο δείγμα από τους κώδικες και τα μηνύματα που υπάρχουν πίσω από συγκεκριμένα σύμβολα της Αναγέννησης, και τα οποία έχουν την αφετηρία τους στην αρχαία Ελλάδα. Αξίζει να ασχοληθεί κάποιος με τους μύθους και τα σύμβολα καθώς η φαντασία και ο ψυχισμός των ανθρώπων πάντα θα ελκύεται από αυτά, εφόσον αυτά βρίσκονται βαθειά χαραγμένα στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας.
