Η καταγωγή του Θεάτρου Σκιών
Υπάρχουν μερικοί που υποστηρίζουν ότι παραστάσεις με σκιές γίνονταν ακόμα & στα Ελευσίνια μυστήρια στην αρχαιότητα, αλλά αυτό ως τώρα δεν έχει αποδειχτεί.
Ο Καραγκιόζης, όπως τον ξέρουμε σήμερα, έχει τις ρίζες του στην Άπω Ανατολή. Πριν από 10 αιώνες τουλάχιστον, οι Κινέζοι, που είχαν άλλωστε ανακαλύψει πρώτοι το χαρτί & έκλειναν μ’ αυτό τα παράθυρά τους, σκέφτηκαν να εκμεταλλευτούν την εντύπωση από τις σκιές που σχηματίζονταν τη νύχτα πάνω στη φωτισμένη επιφάνειά τους.
Πραγματικά, το Θέατρο Σκιών στην Κίνα είχε στην αρχή θρησκευτικό χαρακτήρα, που σχετιζόταν με τις σκιές του Κάτω Κόσμου. Γι’ αυτό και το πανί του έπαιρνε ποιητικές ονομασίες, όπως «πανί των ονείρων», «πανί των σύννεφων», «πανί της προσδοκίας του θανάτου» …
Από την Κίνα πήραν το Θέατρο Σκιών & άλλοι ανατολικοί λαοί: οι Ινδοί, οι Πέρσες, και τελικά οι Τούρκοι, που στην αρχή τού έδωσαν επίσης νόημα θρησκευτικό & σοβαρό, συνδυασμένο με τις γιορτές του Ραμαζανιού & σιγά-σιγά έφτασαν στο κωμικό, όπως το ξέρουμε σήμερα.
Η ιστορία του Καραγκιόζη
Στην Ελλάδα αρχίζει γύρω στα μέσα του 19ου αι. Ίσως να είχε εμφανιστεί λίγο πριν την επανάσταση, αλλά η πρώτη παράσταση που αναφέρεται, & μάλιστα σε εφημερίδα της εποχής, είναι στις 21 Αυγούστου 1841, στο Ναύπλιο.
Πολλές παραδόσεις σχετίζονται με τη γέννηση του Καραγκιόζη στην Τουρκία. Σε γενικές γραμμές λένε, ότι ο Καραγκιόζης & ο Χατζηαβάτης ήτανε μαστόροι & δούλευαν στο χτίσιμο ενός μεγάλου αυτοκρατορικού κτιρίου. Αλλά ο Καραγκιόζης έλεγε τόσα αστεία, που οι άλλοι μαστόροι χάζευαν & σταματούσαν τη δουλειά & έτσι δεν τελείωνε το κτίριο. Το ‘μαθε ο Σουλτάνος, θύμωσε & πρόσταξε να σκοτώσουν τον Καραγκιόζη. Ύστερα όμως μετάνιωσε & έπεσε σε βαθιά μελαγχολία. Τότε ο Χατζηαβάτης έστησε ένα πανί, έφτιαξε φιγούρες χάρτινες & αναπαράστησε όλα τα αστεία του Καραγκιόζη &έμειναν από τότε να τα βλέπει ο κόσμος & να διασκεδάζει. Η παράδοση αυτή έχει πολλές παραλλαγές, αλλά σε όλες ο Χατζηαβάτης, με το δουλοπρεπή χαρακτήρα του, παρουσιάζεται αχώριστος σύντροφος του Καραγκιόζη, που δεν το βάζει κάτω.
Ιστορικά πάντως, δημιουργός του τούρκικου Θεάτρου Σκιών θεωρείται ο σεΐχης Μεχμέτ Κιουστερή, που δοξάστηκε & έμεινε ως τώρα το όνομά του & το μνημείο του στην Προύσα. Στις παραστάσεις μάλιστα του σοβαρού Καραγκιόζη, που γινόταν τις μέρες του Ραμαζανιού, άρχιζαν το έργο ζητώντας τη χάρη του Αλλάχ & αμέσως μετά μνημόνευαν το όνομα του Κιουστερή.
Τον 16ο αι. ο Καραγκιόζης έχει διαδοθεί σ’ όλη την Οθωμανική αυτοκρατορία & έχουν πια καθοριστεί τα χαρακτηριστικά του. Είναι άλλωστε το μόνο είδος θεάτρου που μπόρεσε να ζήσει στην Τουρκία, γιατί το Κοράνι απαγόρευε οποιαδήποτε αναπαράσταση της ανθρώπινης μορφής. Τη σκιά τη δέχτηκαν οι Μουσουλμάνοι θεολόγοι, επειδή, όπως είπαν, όλα τα πράγματα έχουν τη σκιά τους, που είναι κάτι ξεχωριστό από το σώμα.
Το περιβάλλον όπου κινείται ο τούρκικος Καραγκιόζης είναι ο μαχαλάς, η συνοικία, με τις χίλιες δυο λεπτομέρειες & τα πρόσωπα της καθημερινής ζωής: τον Καραγκιόζη, τον Χατζηαβάτη, τον Τσελεμπή (ομορφόπαιδο), τον μπεκρή, τον αλήτη, τον Μπεμπερουή (μικρό καμπούρη) & τον Τουζούζ (μισητό σύμβολο της τρομερής εξουσίας). Ακόμα τύπους από επαρχίες της τούρκικης αυτοκρατορίας. Άλλους τύπους εθνικούς της κοσμοπολίτικης Κωνσταντινούπολης: τον Αρβανίτη, τον Αρμένη, τον Φράγκο. Πρόσωπα από παραμύθια λαϊκά & καθώς & διάφορα μυθικά πλάσματα. Πουθενά δε θα βρούμε τον Βεζίρη, τον Μπέη, τη Βεζιροπούλα. Ο τούρκικος Καραγκιόζης αποφεύγει και να αναφέρει ακόμα τα επίφοβα υψηλά πρόσωπα.
Ένα άλλο γνώρισμα του τούρκικου Καραγκιόζη, εκτός από τη φοβερή ελευθεροστομία & χυδαιολογία του (άλλωστε το θέαμα δεν το έβλεπαν ποτέ άντρες & γυναίκες μαζί), ήταν ότι κυριαρχούσε σ’ αυτόν η κοινωνική ανισότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Καραγκιόζης τις τρώει πάντα από τον συμβιβασμένο με την άρχουσα τάξη Χατζηαβάτη, αντίθετα από ότι γίνεται αργότερα στον ελληνικό Καραγκιόζη.
Αυτόν τον Καραγκιόζη τον γνώρισαν φυσικά και οι Έλληνες της Πόλης. Είναι πιθανό ότι ο ελληνικός Καραγκιόζης δεν παίχτηκε ποτέ εκεί, γιατί η τουρκική εξουσία δεν ευνοούσε τις συγκεντρώσεις. Μετά την επανάσταση όμως, Έλληνες από την Κων/πολη μεταφέρουν το θέαμα πρώτα στην Ήπειρο & έπειτα στην Πάτρα. Ο πρώτος που τον έφερε ήταν, φαίνεται, ο Μπαρμπαγιάννης ο Μπράχαλης. Ένα Καραγκιόζη πολύ κοντά στην τούρκικη μορφή, με πρόσωπα σχεδόν όλα διαφορετικά απ’ αυτά που ξέρουμε σήμερα & με αρκετή ακόμα χυδαιολογία. Γι’ αυτό και στην αρχή η ελληνική κοινωνία δεν τον καλοδέχεται & καμιά φορά επεμβαίνει και η αστυνομία.
Όμως σιγά-σιγά ο Καραγκιόζης ριζώνει στον ελληνικό χώρο & εξελληνίζεται. Καθαρίζεται εντελώς από το χυδαίο στοιχείο. Δημιουργεί τύπους μέσ’ απ’ το ελληνικό περιβάλλον της εποχής, όπως ο σιορ-Διονύσιος, ο Μπαρμπαγιώργος, ο Μορφονιός, ο Σταύρακας, η Καραγκιόζαινα, το Κολλητήρι… Βέβαια υπάρχουν και οι Τούρκοι: ο Πασάς, η Βεζιροπούλα, ο Δερβέναγας, πρόσωπα μάλιστα, που, όπως είδαμε, τα έπλασαν πρώτοι οι Έλληνες καραγκιοζοπαίχτες.
ΕΠΟΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΜπορούμε να ξεχωρίσουμε 3 περιόδους.
Α) Εποχή 1850-1880, όταν δεν έχει πάρει οριστικά την ελληνική του μορφή.
Β) Εποχή 1880-1910, η ακμή του Καραγκιόζη, που αρχίζει στην Πελοπόννησο, κυρίως στην Πάτρα, με το μεγάλο καραγκιοζοπαίχτη Δημήτριο Σαρντούρη ή Μίμαρο. Αυτός ήταν ένα καταπληκτικό ταλέντο, μίμος θαυμάσιος, άριστος σχεδιαστής, τραγουδιστής & καλλίφωνος. Ήξερε αρκετά γράμματα & ήτανε και ψάλτης στην εκκλησία. Έπλασε τύπους καινούργιους, όπως τον σιορ-Διονύσιο & δημιούργησε πρώτος ιστορικά έργα. Ο μαθητής του Γιάννης Ρούλιας από το Καρπενήσι, ξεκινώντας από μια ιδέα του Μίμαρου, έπλασε το κοσμαγάπητο & γνήσια ελληνικό πρόσωπο του Μπαρμπαγιώργου.
Γ) Εποχή 1910-1940. Αυτή, όπως είπαν, είναι η εποχή, αν όχι της μεγάλης δημιουργίας, πάντως της μεγάλης τελειότητας. Εδώ κυριαρχεί ο περίφημος καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας, που δοξάστηκε όσο κανένας άλλος στο είδος του. Ήταν ένα έμφυτο ταλέντο γεννημένο μέσα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας, που έμαθε την τέχνη παρακολουθώντας κρυφά τους καραγκιοζοπαίχτες της εποχής του. Έτσι, μια μέρα, παιδί 17-18 χρόνων, πρότεινε στον Ρούλια, που ήταν άρρωστος, να τον αντικαταστήσει. Και τότε φανερώθηκε ένας καινούργιος δημιουργός.
Ο Μόλλας έπλασε δικά του πρόσωπα, τον Σαναλέμε, τον Πεπόνια, τον Ομορφονιό. Για να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις του κοινού, που είχε αρχίσει να επηρεάζεται απ’ τον κινηματογράφο, έκανε καινοτομίες στα σκηνικά, προσθέτοντας αεροπλάνα, αυτοκίνητα κ.ά. Τις φιγούρες δεν τις σχεδίαζε ο ίδιος & χρησιμοποιούσε άλλους & για τα τραγούδια, αλλά ήταν σπουδαίος μίμος κι άφησε όνομα. Ήταν ωστόσο ο πρώτος που τύπωσε κείμενα του Καραγκιόζη & μ’ αυτό τον τρόπο αρχίζει η τυποποίηση & η απομάκρυνση από την προφορική παράδοση, που είναι η ουσία αυτού του λαϊκού θεάτρου.
Πάρα πολλοί άλλοι καραγκιοζοπαίχτες είναι γνωστοί από τις 2 αυτές τελευταίες εποχές του ελληνικού Καραγκιόζη, όπως ο Μάρκος Ξάνθος από την Κρήτη & ο Κώστας Μάνος από το Άργος. Από τους τελευταίους, ξεχωρίζουμε τον Χρίστο Χαρίδημο, και την οικογένεια των Σπαθάρηδων (ο πατέρας Σωτήρης & ο γιος του Ευγένιος).
ΠΗΓΗ: http://users.sch.gr/vaxtsavanis/page73.html
Μία δεύτερη εκδοχή της καταγωγής του καραγκιόζη, που δεν είναι μάλλον αληθής:Τον 18ο αιώνα ήρθε στην Μ Ασία από τη Κίνα κάποιος Έλληνας που ονομαζόταν Μαυρομάτης, έφερε δε μαζί του το θέατρο σκιών, εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη και προσάρμοσε το Κινέζικο θέατρο σκιών στα ήθη της Οθωμανικής ζωής, ονόμασε τον πρωταγωνιστή του Καραγκιόζ που στα Τούρκικα σημαίνει μαυρομάτης, έβαλε λοιπόν το όνομα του εκτουρκισμένο. Ο μαυρομάτης έζησε και πέθανε στην ανατολή και είχε βοηθό τον Γιάννη Μπραχάλη που έφερε το θέατρο σκιών στην κυρίως Ελλάδα
Σχόλιο ΑΚΟΜΜΑΤΙΣΤΩΝ:
Προφανώς ο Καραγκιόζης έχει τουρκική καταγωγή.
Ο ελληνικός, λοιπόν, Καραγκιόζης είναι μία προς το ελληνικότερο τροποποίηση του αντιστοίχου εκείνου που πρωτοπαρουσιάστηκε στην Μικρά Ασία και την Ανατολία. Κάποιοι αναφέρουν ότι εκείνος ο εργάτης μπορεί να ήταν και έλληνας. Δεν αποκλείεται, άλλωστε, στην τουρκική του εκδοχή, είναι εκείνος που τις τρώει από τον Χατζηαβάτη (τον υποταγμένο στην εξουσία)· είναι ο φτωχός ραγιάς που προσπαθεί να επιβιώσει μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία.
Υπάρχει όμως ένα παράδοξο. Ο Καραγκιόζης γίνεται γνωστός και κυριαρχεί στην πατρίδα μας, όταν έχει πια η Ελλάς ελευθερωθεί. Το επίσης παράδοξο είναι ότι, στην ελεύθερη Ελλάδα, χωρίς πια σουλτάνους, πασάδες και σαράι, συνεχίζεται, μέσω του θεάτρου σκιών, να παρουσιάζεται ο Έλλην ως υποτελής των οθωμανών!
Μία θετική υπόθεση που δυνάμεθα να κάνουμε (αρκετά συνωμοσιολογική) είναι ότι, μέσω του ελληνοποιημένου καραγκιόζη, οι έλληνες δημιουργοί του, ίσως να σκέφτηκαν, ότι μπορούσε, με την επέκτασή του σε όλες τις ελληνικές περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας, να εμφυτευτεί στις συνειδήσεις, των ακόμη υποταγμένων ελλήνων, η ιδέα της απελευθερώσεως. Βέβαια εκτός κι αν κάνουμε λάθος, κάτι τέτοιο, δηλαδή μία, έστω και υποθάλπτουσα, επαναστατική διάθεση δεν παρουσιάζεται ουδέποτε στον καραγκιόζη, ακόμα και στην Ελλάδα (πλην κάποιων χειροδικιών του Μπαρμπαγιώργη προς το βεληγκέκα).
Ως εκ τούτου δεν αποκλείεται και το αντίθετο, δηλαδή, η έλευση του καραγκιόζη στην Ελλάδα να έγινε για να μη ξεχνάμε ότι είμαστε γκιαούρηδες, φτωχοί και υποτελείς στον Σουλτάνο και στην οθωμανική αυτοκρατορία (;).
Κάτι πολύ ενδιαφέρον είναι ότι, αν και πολύ αγαπητός στους έλληνες, ποτέ δεν αναγνωρίστηκε ως ήρωας, μπορεί να ήταν συμπαθής αλλά ποτέ ήρωας. Τρανή απόδειξη, το γεγονός, ότι το όνομά του θεωρείται βρισιά και σχετικά βαριά μάλιστα. Ένα από τα χαρακτηριστικά του ήρωα είναι ότι όλοι θέλουν να του μοιάσουν. Αντιθέτως ΚΑΝΕΝΑΣ δεν θέλει να είναι Καραγκιόζης!
Σχετικά άρθρα που επικροτούν την τουρκική προέλευση (και με ανακούφιση μάλιστα):
Επιτέλους!!! Ξεφορτωθήκαμε τον Καραγκιόζη
Η πατρότητα του Καραγκιόζη ανήκει στην Τουρκία – Ε, και;
Σχετικό άρθρο που αντικρούει την τουρκική θέση:
ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗ ΤΟΥΡΚΟΠΟΙΗΣΗ” ΤΟΥ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ
