Η παιδεία είναι η διαδικασία κτισίματος μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Αυτό σημαίνει μια ολιστική ωριμότητα που δεν είναι μόνο γνωστική αλλά και πνευματική, συναισθηματική και συμπεριφοριστική. Σκοπός της παιδείας είναι να αποκτήσει το άτομο υπαρξιακή γνώση. Η εκπαίδευση είναι ο τρόπος απόκτησης γνώσης περιορισμένου εύρους και βάθους που εκφράζεται, ως επί το πλείστον, με τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Στην Ελλάδα υπάρχει μια διαρκής σύγχυση των δυο εννοιών. Η παιδεία ταυτίζεται με την εκπαίδευση ενώ, ειδικά στην εποχή μας, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι οι δύο έννοιες είναι περισσότερο αντίπαλες παρά σύμμαχοι. Κανονικά θα έπρεπε η εκπαίδευση να είναι ο πιο έμπιστος και ικανός βοηθός της παιδείας. Σήμερα όμως φαίνεται ότι η εκπαίδευση προσπαθεί να γίνει το απόλυτο αφεντικό, προσπαθεί να είναι αυθύπαρκτη και σχεδόν έχει εκτοπίσει τη παιδεία από το προσκήνιο. Ποιος θα περίμενε λοιπόν ότι η παιδεία και η εκπαίδευση θα μπορούσαν να βρεθούν αντίπαλες στην ίδια διελκυστίνδα; Παρακάτω να προσπαθήσω να αποσαφηνίσω τις διαφορές μεταξύ των δύο εννοιών. Εδώ να τονίσω ότι ως εκπαιδευτικός είμαι υπέρμαχος της εκπαίδευσης. Εκείνης της εκπαίδευσης όμως που δεν είναι αυτοσκοπός αλλά σεμνός υπηρέτης της παιδείας.
Η εκπαίδευση αφορά την παροχή εφοδίων και ανάπτυξη δεξιοτήτων με σκοπό κυρίως την επαγγελματική πορεία του ατόμου. Για αυτό και η εξειδίκευση είναι πλέον το βασικό της μέλημα. Στο σημερινό ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όλων των βαθμίδων είναι φανερή η τάση παροχής κατακερματισμένης γνώσης που θα αναπτύσσει μονόπλευρα το μαθητή και θα τον μετατρέπει σε έναν άριστα καταρτισμένο τεχνίτη ,χωρίς όμως κριτική σκέψη ,χωρίς φαντασία ,χωρίς συνείδηση και χωρίς βούληση. Αυτό συμβαίνει γιατί ουσιαστικά πρόκειται για μια εκπαίδευση χωρίς παιδεία. Το σχολείο αντί να είναι ο ναός της παιδείας έχει καταντήσει η κρησάρα που ψάχνει τους ικανούς και που βάζει τις πινακίδες των επαγγελματικών οδών που πρέπει να ακολουθήσει το κάθε παιδί. Δεν είναι τυχαίες οι έννοιες που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς :΄΄κλάδοι΄΄, ΄΄δέσμες΄΄, ΄΄κατευθύνσεις΄΄ ΄΄μαθήματα βαρύτητας΄΄ κ.α. Παιδιά δεκαπέντε χρονών καλούνται να πάρουν σημαντικές αποφάσεις για το επαγγελματικό τους μέλλον με αποτέλεσμα να εγκλωβίζονται σε αυτές χωρίς διέξοδο. Είναι επίσης φανερό ότι γίνεται υποβάθμιση –κατάργηση μαθημάτων που παρέχουν γενική παιδεία. Υπάρχει μια τάση να ελαχιστοποιηθούν τα μαθήματα ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, τέχνης και πολιτισμού (που καλλιεργούν τη παιδεία) και αντικατάστασής τους από μαθήματα ειδικότητας. Ακόμα και αυτή η χρήση του ενός σχολικού εγχειριδίου ανά μάθημα (ειδικά σήμερα στην εποχή της εύκολης πρόσβασης στη πληροφορία) δείχνει ξεκάθαρα τη τάση της παροχής πολύ συγκεκριμένης και περιορισμένης γνώσης. Αυτή η αντιμετώπιση των μαθητών σαν μηχανήματα ικανά να κάνουν ένα μόνο πράγμα απέχει πολύ από την έννοια της παιδείας. Να πούμε εδώ ότι η επικείμενη αξιολόγηση των εκπαιδευτικών μπορεί να φαίνεται με μια πρώτη ματιά ότι έχει στόχο, μόνο τη χειραγώγηση των εκπαιδευτικών. Με μια πιο προσεχτική ανάλυση όμως είναι φανερό ότι ο στόχος είναι ο μαθητής και ο αυριανός πολίτης. Όπως ένα δίκτυο ηλεκτρονικών υπολογιστών χρειάζεται ένα κεντρικό υπολογιστή για να διαμοιράζει τα αρχεία, έτσι και ο εκπαιδευτικός, σύμφωνα με τα σχέδια του υπουργείου παιδείας, θα είναι ένας απλός διαμοιραστής πακέτων γνώσης, χάνοντας τον πραγματικό ρόλο, αυτό του πνευματικού ανθρώπου. Στόχος τους είναι λοιπόν το σχολείο να εξυπηρετεί τις ανάγκες της αγοράς. Μετά τον υποβιβασμό των προϊόντων του πολιτισμού και της τέχνης σε εμπόρευμα, σειρά τώρα έχει η εκπαίδευση. Και η αγορά έχει ανάγκη από ‘’χέρια” και ‘’εργαλεία” και όχι από ‘’μυαλά”. Φυσικά οι ανάγκες της αγοράς δεν αφορούν τη παιδεία. Η παιδεία είναι προσανατολισμένη στις ανάγκες της ψυχής. Και η ψυχή είναι πολύ πιο σύνθετη από ένα γρανάζι. «Όπως του αγάλματος, έτσι και του βίου όλα τα μέρη πρέπει να είναι αρμονικά.»(Σωκράτης). «Η παιδεία σαν την πλούσια χώρα, παράγει όλα τα αγαθά». (Σωκράτης).
Τα κίνητρα της εκπαίδευσης είναι εξωτερικά : η ανταμοιβή, το κέρδος και ο ανταγωνισμός. Οι έλληνες μαθητές μαθαίνουν από πολύ μικροί να έχουν καλές επιδόσεις για να πάρουν καλούς βαθμούς (η πρώτη μορφή κέρδους στη ζωή ενός παιδιού). Τα σχολεία έχουν μετατραπεί σε χώρους όπου τα παιδιά μπολιάζονται στη λογική της αγοράς και του ακραίου ανταγωνισμού και ατομικισμού. Η επικείμενη αξιολόγηση των εκπαιδευτικών κατά πάσα πιθανότητα θα επιφέρει τα ίδια ολέθρια αποτελέσματα και στο κλάδο μας (κυρίως η σύνδεση της αξιολόγησης με τη μισθολογική εξέλιξη) . Αντιθέτως τα κίνητρα της παιδείας είναι εσωτερικά: προσπάθεια βελτίωσης του ‘’εαυτού” ως στάση ζωής μη περιμένοντας καμία εξωτερική ανταμοιβή. Στα πλαίσια αυτά η παιδεία κάνει τον άνθρωπο να επιδιώκει και παλεύει για την βελτίωση και των υπολοίπων συνανθρώπων του και όχι να αγωνιά και να μεθοδεύει τη δική του αναρρίχηση εις βάρος αυτών. Η εκπαίδευση έχει στόχο το ‘’εγώ” ενώ η πραγματική παιδεία το ‘’εμείς”, το μοίρασμα. Η εκπαίδευση οραματίζεται τη πρωτιά ενώ η παιδεία διαπνέεται από τη λογική της μετριοφροσύνης. Η μετριοφροσύνη όχι στη θεωρία αλλά στην πράξη . «Ένα γνωρίζω, πως δεν γνωρίζω τίποτε. (Εν οίδα ότι ουδέν οίδα).» (Σωκράτης) «Οποιαδήποτε παιδεία είναι βασισμένη στην ιδέα της φιλοδοξίας πρόκειται να προκαλέσει κόλαση πάνω στη γη». ( Όσσο ).
Η εκπαίδευση έχει ανάγκη αποδειχτικά στοιχεία για να είναι πειστική και μετρήσιμη. Χρειάζεται εξετάσεις, βαθμούς, αριστεία, απολυτήρια , πανεπιστημιακά πτυχία, διπλώματα ξένων γλωσσών, διδακτορικά κ.α. Η παιδεία από την άλλη μεριά έχει τόσο μεγάλο ορίζοντα που δεν μπορεί να μετρηθεί. Δεν μπαίνει εύκολα σε καλούπια. Ας μιλήσουμε λίγο για την ελληνική πραγματικότητα όπου φαίνεται ότι έχουμε μανία με την εκπαίδευση αλλά δυστυχώς δεν ισχύει το ίδιο και με τη παιδεία. Το ποσοστό των ελλήνων μαθητών που μετά τη δευτεροβάθμια (Γυμνάσιο –Λύκειο ) εκπαίδευση συνεχίζουν στη τριτοβάθμια (ΑΕΙ και ΤΕΙ )είναι ίσως το υψηλότερο στην Ευρώπη. Η ελληνική οικογένεια έχει σε πρώτη προτεραιότητα τις σπουδές των παιδιών. Αυτό σαν γεγονός θα μπορούσε να θεωρηθεί ως θετικό. Ο τρόπος και το κίνητρο, όμως, που το συνοδεύουν δημιουργεί πάρα πολλά προβλήματα στην ελληνική κοινωνία. Στην Ελλάδα θεωρούμε ότι η κοινωνική και επαγγελματική καταξίωση και επιτυχία στηρίζονται σε ένα καλό πτυχίο ή πλέον σε πολλά καλά πτυχία. Οπότε όλος ο μόχθος της οικογένειας εστιάζει σε αυτό το στόχο. Συγκεκριμένα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση υπάρχει μόνο ένας στόχος που είναι η εισαγωγή στη τριτοβάθμια και στη τριτοβάθμια η απόκτηση πτυχίου με ζήτηση στην αγορά εργασίας. Και για την επίτευξη αυτού του στόχου η ελληνική οικογένεια είναι αποφασισμένη να δαπανήσει ένα πολύ μεγάλο μέρος του προϋπολογισμού της σε ιδιωτικά σχολεία, φροντιστήρια, ιδιαίτερα μαθήματα κ.α. Για καλλιέργεια και για ολοκληρωμένη μόρφωση δεν γίνεται ούτε κουβέντα και αυτό οφείλεται και στο γεγονός ότι είμαστε ένας λαός που κατεξοχήν ταυτίζει και συγχέει τις έννοιες εκπαίδευση και παιδεία. Ο αντίλογος βέβαια εδώ θα ισχυριστεί ότι η ελληνική οικογένεια αναγκάζεται να ξοδευτεί γιατί υπάρχει έλλειμμα στη παρεχόμενη εκπαίδευση από τα δημόσια σχολεία της χώρας. Η αλήθεια βέβαια είναι διαφορετική: Δεν υπάρχει έλλειμμα εκπαίδευσης, υπάρχει έλλειμμα παιδείας. Αυτό το έλλειμμα παιδείας είναι που κάνει τους γονείς να θέλουν οπωσδήποτε να σπουδάσουν τα παιδιά τους άσχετα αν αυτά το θέλουν ή αν έχουν και τις δυνατότητες-ικανότητες να το κάνουν. Πάρα πολλά ελληνόπουλα σπουδάζουν με το ζόρι και μάλιστα αντικείμενα που δεν τα ικανοποιούν ή δεν τους ταιριάζουν μόνο και μόνο για να ικανοποιήσουν μια κοινωνική απαίτηση. Η εκπαίδευση στην Ελλάδα έχει σαν κινητήριο μοχλό τα κοινωνικά στερεότυπα. Όλα αυτά βέβαια συμβαίνουν γιατί στη χώρα μας έχουμε κατηγοριοποιήσει τα επαγγέλματα σε καλά επαγγέλματα (επιστήμονες)και σε κακά. Άλλη αξία δίνουμε σε ένα γιατρό ,σε ένα δικηγόρο και σε ένα μηχανικό και άλλη σε ένα τεχνίτη ,σε ένα γεωργό και σε ένα κτηνοτρόφο. Αυτό έχει ολέθρια αποτελέσματα στην ελληνική κοινωνία και οικονομία : Δεν μπορούν να απορροφηθούν όλοι οι πτυχιούχοι (άρα εκτίναξη της ανεργίας) και δεν υπάρχει επάρκεια στα υπόλοιπα επαγγέλματα (εγκατάλειψη ) οπότε οι θέσεις καλύπτονται από μετανάστες.
Επίσης πολύς λόγος γίνεται τελευταία για τη στροφή μεγάλης μερίδας των νέων προς τον ακροδεξιό χώρο. Ακόμα και αυτή η επιλογή τους δείχνει το έλλειμμα παιδείας. Όταν, οι ουσιαστικά απαίδευτοι και ακαλλιέργητοι νέοι μας, το μόνο που κάνουν είναι να εκπαιδεύονται για την επαγγελματική τους αποκατάσταση ,με πολύ εντατικό και επίπονο τρόπο ,είναι φυσικό τώρα να νοιώθουν ότι έχουν πέσει θύματα πλεκτάνης. Ξαφνικά τους είπαμε ότι λόγω της κρίσης δεν υπάρχουν δουλειές ,ότι θα είναι άνεργοι ,ότι πρέπει να μάθουν να ζουν με πολύ λιγότερα χρήματα. Οι νέοι δυστυχώς δεν είχαν την πνευματική ωριμότητα ,λόγω της έλλειψης πραγματικής παιδείας να το διαχειριστούν όλο αυτό και έτσι αρπάχτηκαν από ότι πιο ακραίο και έντονο που θα έδινε εκτόνωση στην οργή τους. Οι νέοι επιζήτησαν μια δυναμική αντίδραση της στιγμής που όμως φαίνεται να μετουσιώνεται σε σταθερή αξία. Πέρασαν από την αφελή πολιτική ξεγνοιασιά στην , ακόμα πιο αφελή, πολιτική θέση. Χωρίς καμία πολιτική ζύμωση, έχοντας απόσταση από το καθημερινό πολιτικό δρώμενο, ξαφνικά βρέθηκαν στο κέντρο των εξελίξεων. «Η Παιδεία κάνει το λαό εύκολο να οδηγηθεί, αλλά δύσκολο να εξαπατηθεί, εύκολο να κυβερνηθεί, αλλά αδύνατο να υποδουλωθεί».( Μπ. Χαρμ)
Η εκπαίδευση είναι στατική και διεκπεραιώνεται σε περιορισμένο χρονικό ορίζοντα. Μόλις ο στόχος επιτευχθεί σταματά και η εκπαίδευση. Η παιδεία είναι δυναμική και αέναη. Δεν υπάρχει καθαρός στόχος για να επιτευχθεί και να λάβει τέλος. Δεν εξαντλείται στην απόκτηση μερικών αποδεικτικών εκπαίδευσης (πτυχία ,διπλώματα),αλλά είναι μια μόνιμη διαδικασία αναζήτησης της προσωπικής αλήθειας. Η παιδεία είναι μια διαρκής προσπάθεια ολοκλήρωσης δια βίου.«Γηράσκω αεί διδασκόμενος».( Σωκράτης).
Η εκπαίδευση είναι πάντα αποσπασματική και έχει περιορισμένο εύρος και βάθος. Η παιδεία είναι πάντα γενική, εμπεριέχει την εκπαίδευση και έχει έννοια ολιστική. Αν ο στόχος της εκπαίδευσης είναι η στείρα απόκτηση γνώσεων, ο στόχος της παιδείας είναι η ψυχική, συναισθηματική και πολιτική ολοκλήρωση του ατόμου. Εκτός από τη λογική νοημοσύνη (στην οποία επικεντρώνεται η εκπαίδευση) δίνει μεγάλη σημασία και σε άλλα είδη νοημοσύνης: τη συναισθηματική(ικανότητα του ανθρώπου να καταλαβαίνει τους άλλους), την ενδοπροσωπική (ικανότητα του ανθρώπου να καταλαβαίνει τα δικά του αισθήματα), τη λεκτική κ.α. Αν η εκπαίδευση αγαπάει τη πολυμάθεια η παιδεία αγαπάει τη φιλομάθεια. Η εκπαίδευση χρησιμοποιεί παρωπίδες για να εστιάζει σε συγκεκριμένα σημεία της γνώσης. Αντιθέτως η παιδεία είναι ευρυγώνιος φακός που ανοίγει το πλάνο. «Το μυαλό είναι φωτιά που πρέπει να ανάψεις, κι όχι δοχείο που πρέπει να γεμίσεις ».(Πλούταρχος).
Η εκπαίδευση είναι πάντοτε εντεταλμένη. Το πλαίσιό της καθορίζεται από τις ορέξεις της κυβερνητικής εξουσίας και του αρμόδιου υπουργείου .Ως εκ τούτου μέσω της εκπαίδευσης γίνεται προσπάθεια διαμόρφωσης υπάκουων συνειδήσεων που δεν αμφισβητούν την άρχουσα τάξη και εξουσία ακόμα και όταν αυτή αυθαιρετεί ή κάνει κατάχρηση. Όμως μια τέτοια εκπαίδευση, χωρίς παιδεία, παράγει ενδεχομένως «ιδιοφυείς επιστήμονες» και άριστα καταρτισμένους τεχνοκράτες, οι όποιοι όμως έχουν «νεκρωμένη συνείδηση και νεκρωμένη βούληση». Από την άλλη πλευρά η παιδεία είναι ελεύθερη, δεν εξουσιάζεται και δεν υπακούει σε εντολές. Μπορεί μάλιστα να είναι η ασπίδα απέναντι σε οποιαδήποτε προσπάθεια αυθαιρεσίας και καταπάτησης της ελευθερίας. Αποβλέπει στη διαφύλαξη της δημοκρατίας στην ποιοτική ανύψωση του λαού. Οι εχθροί της δημοκρατίας επιδιώκουν να κρατούν έναν λαό αποπροσανατολισμένο, ανίκανο να σκέπτεται και αδύνατο να αποφασίζει. Δυστυχώς πολλές φορές η παρεχόμενη εκπαίδευση έχει χρησιμοποιηθεί ως το εργαλείο που εξυπηρετεί τα άνομα σχέδιά τους. «Η εκπαίδευση προσπαθεί να μορφώσει πολίτη ικανό να συντηρεί τα καθεστώτα» . (Δημ.Γληνός). «Η λιγότερο δαπανηρή άμυνα των κρατών είναι η Παιδεία». (Ε. Μπυρκ) . «Ποτέ δε σημαδεύουνε στα πόδια. Στο μυαλό είναι ο στόχος . Το νου σου ε; ». (Κ.Γώγου).
Η εκπαίδευση παίζει συντηρητικό ρόλο στην αναζήτησης νέας γνώσης. Προτιμά να διαιωνίζει την κεκτημένη γνώση και απεχθάνεται τις αλλαγές και τις ανατροπές της. Στόχος της είναι η διατήρηση της αδράνειας. Αντίθετα η παιδεία επιδιώκει την δράση, δηλαδή, την παραγωγή νέας γνώσης που συνήθως προκαλεί την κατάρριψη της προηγούμενης. Η παιδεία έχει σκοπό την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά του φόβου και του δογματισμού και να καλλιεργήσει τον προβληματισμό και την αμφιβολία. Γι αυτό και είναι ιδιαίτερα ενοχλητική για τη καθεστηκυία τάξη πραγμάτων η οποία κάνει ότι μπορεί για να την ελέγξει. «Στόχος του δάσκαλου είναι να διδάξει το παιδί να μη συγχέει το καλό με την αδράνεια και το κακό με τη δράση». (Μαρία Μοντεσσόρι) .
Η εκπαίδευση επιδιώκει τη βίαιη ενσωμάτωση του ατόμου στη μάζα. Για το λόγο αυτό θέλει να εξομαλύνει τις διαφορές μεταξύ των ατόμων με απώτερη τάση την εξομοίωση μεταξύ τους. Αντίθετα η παιδεία δείχνει σεβασμό στη διαφορετικότητα με ιδανική απώτερη τάση την ανάδειξη της μοναδικότητας του κάθε ανθρώπου. Η εκπαίδευση έχει στόχο τη μάζα που να περιέχει πολλά ίδια ‘’εγώ” ενώ η παιδεία έχει στόχο το ‘’εμείς” που να περιέχει πολλά διαφορετικά πρόσωπα. «Οι άνθρωποι γεννιούνται αμαθείς, όχι ηλίθιοι. Γίνονται ηλίθιοι στην πορεία, από την εκπαίδευση», Μπέρτραντ Ράσελ.
Η εκπαίδευση είναι υποχρεωτική, ενώ η παιδεία προαιρετική. Η παιδεία είναι επιλογή και σε αντίθεση με την εκπαίδευση δεν δίνεται και δεν αφομοιώνεται με το ζόρι. Επίσης η εκπαίδευση είναι μια εκούσια μετρήσιμη και αντικειμενική διαδικασία ενώ η παιδεία ,συνήθως παρέχεται ακούσια, είναι υποκειμενική και φυσικά δεν μετριέται. Την εκπαίδευση την παρέχουν συγκεκριμένοι φορείς (σχολεία και εκπαιδευτικοί) ενώ τη παιδεία μπορείς να την αντλήσεις από παντού,(πέρα από το σχολείο ), από την οικογένεια, τους φίλους, από μια καλή συζήτηση, από τις τέχνες, από ένα βιβλίο, από ένα πίνακα, από ένα τραγούδι, μια ταινία ή ένα θέατρο και από ένα σωρό άλλα. Το αξιοσημείωτο είναι ότι η δράση της παιδείας είναι υπόγεια και φυσικά δεν μπορεί να πάρει τη μορφή διδασκαλίας. Δεν διδάσκεται η παιδεία. Απλά καλλιεργείται χωρίς να το παίρνεις είδηση και προαιρετικά. «Η Παιδεία είναι πολύ σπουδαίο πράγμα. Καλό είναι όμως να θυμόμαστε πότε πότε πως τα πράγματα που αξίζει να ξέρει κανείς δε διδάσκονται», Όσκαρ Ουάιλντ.
Η παιδεία είναι πάντα υπέρμαχος των ανωτέρων αξιών της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της αρετής και της ηθικής εξύψωσης του ανθρώπου. Η εκπαίδευση είναι ένα δυνατό όπλο. Και στο όπλο παίζει ρόλο το χέρι που το κρατάει και προς τα που σημαδεύει. Με αυτήν την έννοια η χωρίς παιδεία εκπαίδευση μπορεί να είναι ενίοτε και επικίνδυνη. «Πασά επιστήμη χωριζόμενη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής, πανουργία, ου σοφία φαίνεται»(η επιστήμη που χωρίζεται από τη δικαιοσύνη και την υπόλοιπη αρετή γίνεται πανουργία και όχι σοφία) Πλάτωνας.
Στο βάθος τους όλα τα προβλήματα είναι προβλήματα παιδείας. Τα περισσότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως πολίτες αυτής της χώρας θα είχαν πιο εύκολη λύση εάν δίναμε την αξία που της αρμόζει στην παιδεία και δεν την υποβαθμίζαμε τόσο, ταυτίζοντάς την με μια, χωρίς παιδεία, εκπαίδευση. Η σημερινή εκπαίδευση πρωταγωνιστεί στη χώρα μας. Στην ουσία όμως έχει καταντήσει δούλος της άρχουσας τάξης και της αγοράς. Θέλει σκυμμένα κεφάλια που ‘’κάνουν τη δουλίτσα τους”. Μόνο η ολοκληρωμένη παιδεία, με βοηθό της μια σωστή εκπαίδευση, μπορεί να κάνει τα κεφάλια να σηκωθούν με υπερηφάνεια.
Δημήτρης Τσιριγώτης, Φυσικός
