Βυθισμένη στην αέναη μελαγχολία της, η ελληνική κοινωνία, παρασυρμένη από τη δίνη του τέλους της εθνικής της αμεριμνησίας, αναζητά τους ενόχους και τους φταίχτες οπουδήποτε αλλού αρνούμενη να αντιμετωπίσει κατάματα τις δικές της ευθύνες. Γαλουχημένη με ένα ιδιόμορφο βαλκανικό – τριτοκοσμικό λαϊκισμό με έντονα τα στοιχεία της ξεπεσμένου lifestyle, η ελληνική κοινωνία αφομοίωνε από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό μόνο εκείνα τα στοιχεία που τη βόλευαν. Μία από τις ιδέες αυτές, η οποία στη χώρα μας έφτασε στο σημείο να λατρεύεται με φετιχιστική μανία, είναι η ιδέα της πρόταξης του συλλογικού έναντι του ατομικού, και, η συνακόλουθη απομείωση της αξίας της ατομικής επιλογής μα και ευθύνης.
Από τη πιο μικρή έως τη πιο μεγάλη πράξη, ο νεοέλληνας την αντιμετώπιζε μέσα από το πρίσμα του «συλλογικού», του «κοινωνικού», του «ομαδικού», αποδίδοντας σε αυτό ιδιότητες πανίσχυρες και, σχεδόν, θεϊκές.
Η έννοια αυτή, συνήθως, δικαίωνε από ποταπές ατομικές συμπεριφορές, μέχρι εθνικά εγκλήματα. Οι θιασώτες της καλύπτονταν από την, σχεδόν, μεταφυσική επιβολή του «συλλογικού» έναντι του «ατομικού» και αθώωναν στα μάτια της κοινής γνώμης εγκληματίες, απατεώνες ή ανέντιμους πολιτικούς. Πολλούς μάλιστα τους ηρωοποιούσαν και έτσι ένα τμήμα του «λαϊκού πολιτισμού» των τελευταίων δεκαετιών αποτελείται από μπαλάντες στο ληστή με τις γαρδένιες, στον ηρωικό δραπέτη Ρωχάμη και στον σφαγέα έξι ανθρώπων Νίκο Κοεμτζή.
Η ελληνική περίπτωση, σε αυτόν τον τομέα, είναι όντως μοναδική στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα όπου η ατομική επιλογή, (και συνεπώς η ατομική ευθύνη) έχουν σχεδόν ποινικοποιηθεί στα μάτια της κοινής γνώμης. Κοινωνία κλειστή και κλειστοφοβική ταυτόχρονα, κοινωνία με έντονα τα στοιχεία της προνεωτερικής μορφής οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων, κοινωνία όπου αντί του ορθού λόγου κυριαρχούν οι δεσμοί αίματος (φατρίες) και ο πρωτόγονος ανορθολογισμός η ελληνική, αντιμετωπίζει την ατομική ευθύνη με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζει οτιδήποτε έχει μπροστά τον επιθετικό προσδιορισμό «ατομικό», καχύποπτα και εχθρικά.
Ενώ η κοινωνία είναι βαθιά ατομικιστική, ενώ τα μέλη της θεωρούν πως η συλλογική τους έκφραση, το κράτος, είναι κάτι μακριά και έξω από αυτούς, ή και εχθρικό, την ίδια στιγμή, οχυρώνονται πίσω από την φαταλιστική έννοια του «συλλογικού» για να δικαιολογήσουν και να αθωώσουν τις δικές τους ατομικές ανομίες.
Η αποσιώπηση της ατομικής ευθύνης κατά τις επιλογές, η υπερεκτίμηση του ρόλου του περιβάλλοντος και η απόδοση σε αυτό σχεδόν μυθικών ιδιοτήτων, είναι μια πολύ βολική διανοητική αλλά και ηθική διαδικασία, η οποία βοηθάει τον κακομαθημένο νεορωμιό να βρίσκει «ενόχους» και «φταίχτες» παντού, εκτός από τον ίδιο και τις επιλογές του.
Η δαιμονοποίηση του ατομικού, και κυρίως, της ατομικής ευθύνης για τις επιλογές, είναι το αποτέλεσμα της περιχαράκωσης της ελληνικής κοινωνίας στον βαλκανικό, πρώην οθωμανικό της περίγυρο. Ουσιαστικά, η ελληνική κοινωνία, λάτρεψε την Ευρώπη, μόνο όταν η τελευταία άρχισε τις γενναιόδωρες χρηματοδοτικές της ροές υπό τη μορφή «πακέτων Ντελόρ» και τώρα τελευταία «ΕΣΠΑ». Την ίδια στιγμή, απέρριπτε μετά βδελυγμίας και μια υποψία ηρωισμού στο βλέμμα, κάθε τι που είχε να κάνει με το κληροδότημα του Διαφωτισμού για τη θέση, το ρόλο και τις ευθύνες του ατόμου στην κοινωνία, υιοθετώντας μια ιδιότυπη βαλκανικής προελεύσεως θεωρία με τον περίεργο τίτλο «για όλα φταίει η κοινωνία».
Σήμερα, όταν η κοινωνία καλείται να πληρώσει λάθη, αστοχίες και εγκληματικές πολιτικές, αντί, επιτέλους, να συζητήσει ότι οι ατομικές επιλογές έχουν το δικό τους ατομικό κόστος, προσπαθούμε να καλυφτούμε πίσω από το φύλλο συκής που λέγεται «συλλογικό» και να αποφύγουμε για άλλη μια φορά την καταβολή και εξόφληση των πάσης φύσεως χρεών. Πρόκειται για μια νοοτροπία βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση των απογόνων των ηρωικών κλεφτών και αρματωλών που έχει και κοντά ποδάρια και νωθρή μνήμη. Η νοοτροπία αυτή (μαζί με άλλα στραβά της φυλής, του γένους, του έθνους) αποτελεί θανάσιμη λαβή στην προσπάθεια να βγούμε από το σπιράλ της κρίσης. Ένδειξη ότι η κοινωνία μας θα «σέρνεται» για πολύ ακόμη μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, χωρίς κανείς να μπορεί να εγγυηθεί μια ευτυχή διέξοδο.
του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
