Ο Λοιμός των Αθηναίων το 430 π. χ. η φοβερή επιδημία που έγινε η αιτία θανάτου όχι μόνο των Αθηναίων, αλλά και της πιο ιστορικής Δημοκρατίας του κόσμου, έχει απασχολήσει για δεκαετίες την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα.
Βασισμένοι στις περιγραφές του Θουκυδίδη που κάνει λόγο για συμπτώματα που ξεκινούν από το στόμα και καταλήγουν στη κοιλιακή χώρα, το έντερο, το δέρμα και το κεντρικό νευρικό σύστημα, γιατροί και ιστορικοί διατυπώνουν εδώ και χρόνια θεωρίες για τη νόσο προτείνοντας περί τις 25 διαφορετικές πιθανότητες.
Μια από αυτές είναι η θεωρία που υποστήριζε ότι ο λοιμός των Αθηναίων οφείλεται στον ιό Έμπολα σύμφωνα με άρθρο που γράφτηκε το 1996, στους New York Times από τον Anthony Ramirez.
Ωστόσο, κανείς δεν είχε απαντήσει με πειστικά επιχειρήματα ούτε υπέρ, ούτε κατά αυτής ή άλλης θεωρίας μέχρι το 2006, όταν μια ομάδα Ελλήνων επιστημόνων έδωσε την απάντηση με επιστημονικές αποδείξεις ανάλυσης DNA.
Όπως υποστήριξαν οι Έλληνες επιστήμονες 24 ολόκληρους αιώνες μετά το ιστορικό γεγονός, ο Λοιμός που αποδεκάτισε την Αθηναϊκή κοινωνία της κλασικής εποχής του Περικλή οφειλόταν σε ένα ιδιαίτερα επιθετικό στέλεχος του παθογόνου βακτηρίου «Σαλμονέλλα του τυφοειδούς πυρετού».
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία της αρχαιολόγου Έφης Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη, που βρήκε έναν μαζικό τάφο αρχαίων Αθηναίων που ήταν θύματα του Λοιμού,
του Επίκουρου Καθηγητή Ορθοδοντικής της Οδοντιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μανώλη Ι. Παπαγρηγοράκη, που διατήρησε και αποθήκευσε το σκελετικό υλικό,
του συνεργάτη του ορθοδοντικού Φίλιππου Συνοδινού και του Επίκουρου Καθηγητή Νευρογενετικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρήστου Γιαπιτζάκη, που πραγματοποίησε την έρευνα ταυτοποίησης του DNA του παθογόνου μικροβίου.
- Ο λοιμός διήρκεσε τέσσερα χρόνια, 430-426 π.Χ. Είχε 50.000 νεκρούς Έπληξε το 1/3 του πληθυσμού της αρχαίας Αθήνας. 150 νεκροί βρέθηκαν σε ομαδικό τάφο στον Κεραμεικό
Ποια ήταν λοιπόν η αιτία που εξολόθρευσε τους, Αθηναίους αφού πρώτα υπέφεραν;
Δόντι που συλλέχτηκε από ομαδικό τάφο στον Κεραμεικό. Το dna εδωσε πολύτιμες πληροφορίες για τον λοιμό.
Η επιστημονική έρευνα έδειξε ότι ήταν τυφοειδής πυρετός.
Όπως εξηγεί ο καθηγητής Νευρογενετικής Χρ. Γιαπιτζάκης: «Από μαζικό τάφο 150 ατόμων που ανακαλύφθηκε στο αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας, τον Κεραμεικό και που τεκμηριώθηκε αρχαιολογικά ότι δημιουργήθηκε την περίοδο του Λοιμού, εξετάσαμε σκελετικό υλικό. Συγκεκριμένα ελέγξαμε το DNA από πολφό δοντιών από τρία διαφορετικά κρανία του ομαδικού τάφου, επειδή η αδαμαντίνη είναι ανθεκτική ουσία και προσφέρει εξαιρετική προστασία στην πολφική κοιλότητα. Υποθέσαμε ότι το γενετικό υλικό του λοιμώδη παράγοντα που προκάλεσε μικροβιαιμία στα θύματα του λοιμού θα παρέμενε στα δόντια εγκλωβισμένο και απρόσβλητο από εξωγενείς παράγοντες. Προσπαθήσαμε να βρούμε το DNA των μικροβίων που προκαλούν μια από τις 25 πιθανές ασθένειες που είχαν προταθεί με βάση τις περιγραφές του Θουκυδίδη.
Έξι απόπειρες για πανώλη, τύφο, άνθρακα, φυματίωση, ευλογιά και νόσο αμυχών γάτας, απέβησαν άκαρπες. Στην έβδομη σιγουρευτήκαμε ότι υπήρχε τυφοειδής πυρετός στην Αθήνα της περιόδου του λοιμού. Ανακαλύψαμε γενετικό υλικό του, υπεύθυνου για τη νόσο αυτή, βακτηρίου της Σαλμονέλλα εντέρικα τύφι. Για να αποκλείσουμε την πιθανότητα μιας επιμόλυνσης από το περιβάλλον, η οποία πάντοτε αποτελεί το μεγαλύτερο κίνδυνο για τις μελέτες αρχαίου DNA, ακολουθήσαμε ιδιαίτερα αυστηρές εργαστηριακές συνθήκες. Επιπλέον, απομονώσαμε ολικό DNA από χώμα που κάλυπτε τα δόντια και πραγματοποιήσαμε τους ίδιους μοριακούς ελέγχους με αρνητικά αποτελέσματα. Κατά συνέπεια, η Σαλμονέλλα εντέρικα τύφι δεν υπήρχε στον περιβάλλοντα χώρο. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι το βακτήριο αυτό δεν μπορεί να επιβιώσει στο περιβάλλον παρά για ένα μήνα το πολύ. Τέλος, για την αποφυγή επιμόλυνσης, τα στάδια της έρευνας έγιναν σε εργαστήρια στα οποία δεν είχαν ποτέ πριν εισαχθεί οι υπό μελέτη μικροοργανισμοί. Προφανώς δεν έχουμε ακόμη απορρίψει τελείως την πιθανότητα να συνυπήρχε και άλλη λοιμώδης νόσος, αλλά σίγουρα ορισμένα τουλάχιστον θύματα του λοιμού είχαν τυφοειδή πυρετό».
Ο καθηγητής Χρήστος Γιαπιτζάκης
Οι βασικοί ερευνητές για πρώτη φορά πραγματοποίησαν επιστημονική εξακρίβωση της επιδημίας που αποτέλεσε ιστορικό θρίαμβο της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής.
Η συγκεκριμένη διαδικασία πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα με ένα υλικό, το οποίο λόγω του ότι είναι αρχαιολογικό παρουσιάζει δυσκολία στη μελέτη.
Για αυτό και ο καθηγητής Γιαπιτζάκης, μετά από επισταμένη μελέτη της σχετικής διεθνούς βιβλιογραφίας, επέλεξε για την έρευνά του μια μέθοδο που είχε ακολουθήσει μια ομάδα του Πανεπιστημίου της Μασσαλίας.
Η γαλλική ομάδα είχε χρησιμοποιήσει δόντια από θύματα της μεσαιωνικής επιδημίας του «μαύρου θανάτου» και είχε ταυτοποιήσει με επιτυχία τον υπεύθυνο παράγοντα της βουβωνικής πανώλης.
Παρότι υπήρξαν προτάσεις να πραγματοποιηθεί η συγκεκριμένη έρευνα στο εξωτερικό, η επιθυμία και η προσπάθειά των ερευνητών ήταν να γίνει στην Ελλάδα από Έλληνες επιστήμονες.
«Σίγουρα η έρευνά μας αποτελεί ένα θρίαμβο της αλματώδους ανάπτυξης της Μοριακής Βιολογίας, καθώς ελάχιστες φορές έως σήμερα έχει επιτευχθεί η μελέτη τόσο αρχαίων δειγμάτων DNA.
Πριν από τριάντα χρόνια, δε θα μπορούσε καν να διανοηθεί κάποιος τη δυνατότητα να ανιχνεύσει γενετικό υλικό ενός οργανισμού, που έζησε πριν από δυόμιση χιλιετίες», συμπληρώνει ο Καθηγητής Χρήστος Γιαπιτζάκης .
Ο Έλληνας επιστήμονας ανέφερε ότι τα αποτελέσματά αυτά θα πρέπει να επιβεβαιωθούν από τη μελέτη και άλλων δοντιών από μαζικούς τάφους της ίδιας περιόδου.
Η συνέντευξη δόθηκε στη Βάσω Μιχοπούλου
Πηγές: DNA Examination of Ancient Dental Pulp Incriminates Typhoid Fever as a Probable Cause of the Plague of Athens. International Journal of Infectious Diseases 10: 206-214.2006. Papagrigorakis, Manolis J., Christos Yapijakis, Philippos N. Synodinos and Effie Baziotopoulou-Valavani.
Ανάλυση αρχαίου DNA και πιθανή αιτία του λοιμού της Αθήνας. Παπαγρηγοράκης Μανώλης, “Καθημερινή”
